Biyl qyrküiek aiynda Memleket basşysy kezektı Joldauyn jariialady. Ol Joldauda negızınen syrtqy saiasat turaly bırde-bır äŋgıme aitylǧan joq, bärı ışkı saiasat. Ärine, Joldauda, eŋ bastysy, halyqtyŋ äl-auqatymen bailanysty mäseleler aityldy. Sonyŋ ışınde qarapaiym halyqtyŋ tūrmys-tırşılıgıne bailanysty Ükımetke bırşama tapsyrma berdı. Jalaqy mäselesı, eŋ tömengı jalaqy, künkörıs deŋgeiındegı kategoriia bar. Bärı dūrys, bıraq men Parlament müşesı retınde salystyryp qaraǧan kezde bızdıŋ künkörıs deŋgeiı men tömengı jalaqymyz EEO qūramyndaǧy Resei, Belorussiiadan anaǧūrlym tömen. Mäselen, Reseiden 40 paiyzǧa deiın tömen. Soǧys jürıp jatqan Armeniiada eŋ tömengı jalaqy 50 myŋnyŋ üstınde, bızde 42500 teŋge. Künkörıs deŋgeiı Resei men Belorussiiada elımızben salystyrǧanda anaǧūrlym joǧary, al bızde 31 000 teŋge şamasynda. Sondyqtan būl – ülken mäselelerdıŋ bırı. Prezident tapsyrma berdı, bıraq biylǧy biudjette būl mäsele qaralmai qaldy. Onyŋ bärı qarjyǧa kelıp tıreledı.
Ekınşısı, jūmyssyzdyq mäselesı. Būl nege ülken mäsele? 2020 jyly «Jūmyspen qamtu jol kartasy» boiynşa 1 trillion teŋgenı 17 aimaqqa bölgen, är aimaq özıne tiıstı somalaryn aldy. Özım jaz aiynda eldı aralaǧan kezde baiqaǧanym, būl jūmyspen qamtu köbınese uaqytşa ekenıne közım jettı. Mäselen, ǧimarattardy jöndeu jūmystary, jol salu, abattandyru jäne t.b. Būlar kelesı joly qaralatyn bolady. Esep komitetı men bırge Parlament te qaraityn bolady, öitkenı jūmyspen qamtuda ekı mäsele bar: bırı – tūraqty qamtu, ekınşısı – uaqytşa. Bız osy 1 trillion teŋgenı uaqytşa jūmyspen qamtuǧa jıberdık. Būl dūrys emes dep sanaimyn. Jeke pıkırım.
Jūmyspen qamtyǧan kezde eskeru kerek jait: köp jaǧdailarda elde myŋdaǧan, on myŋdaǧan käsıpker bar, olardyŋ özınıŋ biznes josparlary bar daiyn. Eŋ tömengı paiyzben, iaǧni 2-3 paiyzben sol aqşany käsıpkerlerge bergende anaǧūrlym tiımdı bolar edı dep oilaimyn. Öitkenı käsıpkerler sol aqşany alǧannan keiın olar tūraqty jūmys oryndaryn qūrady. Öŋırlerde boldym, baiqaǧanym, keşegı bölıngen 1 trillion aqşanyŋ basym bölıgı äleumettık nysandardy jöndeuge kettı. Qazır barlyq qūrylys jūmystary aiaqtaldy. Qazır myŋdaǧan adam qaitadan jūmyssyzdar qataryn tolyqtyruda. Eger de o basta bölıngen qarjynyŋ 50 paiyzyn käsıpkerlerge bergen kezde olar käsıptenıp, al bız qanşama adamdy tūraqty jūmyspen qamtamasyz etken bolar edık.
Üşınşıden, azyq-tülık baǧasyna qatysty Prezident Joldauynda erekşe nazar audardy. Ökınışke qarai, qazır azyq-tülık baǧasy öte qymbattap bara jatyr. Halyqqa qajettı azyq-tülık qūny 20-25 paiyzǧa şaryqtap kettı. Jergılıktı äkımdık esep beredı, azyq-tülık baǧasy qadaǧalanuda dep, bıraq tüptep kelgende, şyndyqqa janaspaidy. Ötken demalys künderı bazarlardy araladym, ötken jylmen salystyrǧanda ūn, kartop, sūiyq mai baǧasy 20-22 paiyzǧa deiın qymbattaǧan. Üş jyldyq biudjet qaralǧan kezde būl mäsele aityldy. Prezident bırınşıden, azyq-tülık qymbattamauynyŋ joldaryn ızdeu kerek dedı. Ol üşın öndıruşıden tıkelei alu qajet, aradaǧy alypsatarlardy azaitqan jön. Bıraq būl mäsele älı de şeşımın tappai keledı. Qazır köptegen oblys ortalyqtarynda saqtandyru qory arqyly azyq-tülık qoryn jasau tapsyrylǧan bolatyn. Ol mäsele de öz därejesınde oryndalyp jatqan joq. Qazır jeltoqsan aiy, erteŋ qys, köktem ailarynda qalai bolady? Būl – ülken mäsele. Mümkın köktem ailarynda azyq-tülık baǧasy qazırgıge qaraǧanda ösıp ketuı mümkın, sondyqtan da būl – Ükımettıŋ aldynda tūrǧan ülken mäsele.
Törtınşıden, Prezident aityp öttı, şaǧyn jäne orta bizneske ülken mümkındık jasaŋdar dep. Qazır ökınışke qarai, şaǧyn jäne orta bizneske Ükımet tarapynan ülken mümkındıkter jasalyp jatyr dep aita almaimyn. Indetke jäne basqa da obektivtı sebepterge qarai şaǧyn orta biznes künnen künge qysqaryp keledı. Şaǧyn jäne orta biznes – memleket ekonomikasynyŋ ırgetasy. Memleket şaǧyn orta bizneske arqa süieidı.
Besınşıden, sybailas jemqorlyqqa bailanysty. Bız sybailas jemqorlyqqa bailanysty qabyldanǧan zaŋdardy qanşa ret özgerttık, tolyqtyrdyq. Bıraq būl mäselenı tyiu, azaitu mümkın bolmai kele jatyr, mümkın emes. Barlyq sala sybailas jemqorlyqqa belşesınen batqan. Äsırese, tenderdıŋ ainalasy. Baiqap jürmın, joǧaryda aitylǧan 1 trillion qarajattyŋ basym bölıgı abattandyru, mektep, balabaqşa, emhana, auruhana ǧimarattaryn jöndeuge jūmsaldy ǧoi. Sonymen qatar bordiur auystyru, oblys ortalyqtaryna, tıptı audanǧa deiın bordiur auystyru būqaralyq sipatta ketıp jatyr. Bügıngıdei qiyn kezeŋde onyŋ qandai qajettılıgı bar? Ol – ekonomikalyq myqty elde jasalatyn dünieler. Bırqatar auyl ortalyqtarynda, qanşama auyl men audan ortalyǧyn jalǧaityn joldar oiyq-oiyq şūqyrlarǧa toly. Mūnyŋ bärı alda tekserıledı. Qarjy maqsatty jūmsaldy ma, tiıstı jerge jettı me? Onyŋ bärın tiıstı organdar teksere jatar.
Altynşy, Prezident basqaru jüiesıne qatysty aityp ötken edı. Kezınde basqaru jüiesıne bailanysty köp zaŋ qabyldandy, ol zaŋdardyŋ köpşılıgı öz därejesınde jūmys jasamady. Mäselen, sonyŋ ışınde būrynnan kele jatqan jergılıktı özın-özı basqaru degen zaŋ bar. Būl ökınışke qarai, öz därejesınde emes. Memleket basşysy Joldauynda auyl äkımderın sailau turaly tūjyrymdamalyq mäseleler aitylǧan. Bıraq qalai sailaimyz? Ony kım sailaidy? Qazırgı zaŋ boiynşa ony audan äkımı mysaly, ekı nemese üş azamattyŋ ortasynan audandyq mäslihatqa ūsynady. Audandyq mäslihat auyl äkımın sailaidy. Qazır sol jergılıktı jerde sailauǧa qatysty tapsyrmalar berılıp jatyr. Bıraq ony kımder sailaidy? Auyldyŋ alqasy sailai ma, joq auyl halqy sailai ma, qalai bolady qazır? Erteŋ auyldar jık-jıkke bölınıp ketpei me, ruǧa nemese ūlttarǧa bölınıp ketpei me? Būl ülken mäsele. Sondyqtan jergılıktı özın-özı basqaru mäselesıne asa saqtyqpen kelu kerek siiaqty. Onyŋ jüiesınde audan äkımı de emes, audannyŋ 15 mäslihat deputaty da emes, menıŋşe, auyl halqy şeşetındei därejege alyp jetkızuımız kerek. Kımdı sailaudy auyl halqy özı bıledı. Auyl halqy arasynan qoǧamdyq keŋes sailaityn bolsa, 5-6 adam sailasa, qalai bolady erteŋ… Halyq özı taŋdau kerek siiaqty. Mäselenı älı de jetıldıru qajet. Bızde basqarudyŋ ortalyqtandyru mäselesı küştı. Onyŋ tiımdı tūstarymen qatar tiımsız jerlerı de köp. Mysaly, audandyq deŋgeide audan äkımı men audandyq mäslihattyŋ qūzyretı teŋdei emes. Sondyqtan audandyq mäslihattyŋ qūzyretın menıŋşe, küşeitu kerek bızge. Äsırese, biudjettı talqylaǧan kezde qai jerge bırınşı kezekte qarjy kerek. Qai jerdı jöndeuımız kerek? Äkımnıŋ yqpalymen bolmasa äkımnıŋ aituymen jürmeu kerek. Audan äkımı ia oblys, qala äkımı jergılıktı jerdegı mäslihattarmen tepe-teŋdık därejesın ūstanu qajet. Bızde ökınışke qarai, mäslihattar äkımderdıŋ yqpalynan şyǧa almaidy. Alda sailau kele jatyr. Onda «Nūr Otan» boiynşa praimeriz ötkızıldı. Qalǧan partiialarda ol ötpedı. Sondyqtan būl sailau mäselesıne keleşekte qaityp keletın siiaqtymyz.
Joldauǧa bailanysty Parlamette bırqatar qabyldanatyn zaŋdar bar. Jaŋa jylǧa deiın, keiın qabyldanatyn. Sol Joldauda aitylǧan dünieler zaŋdarǧa enu kerek. Jaqynda üş jyldyq biudjettı qabyldap, Mäjılıske qaitaryp jıberdık. Üş jyldyq biudjet Prezident Joldauyna sai jasalyndy. Sonyŋ ışınde mūǧalım, därıgerler, jalpy memlekettık qyzmetkerler jalaqysyn köteru jaiynda Joldauda aityldy. Üş jyldyq biudjetke ony engızdık. Prezidenttıŋ äleumettık salaǧa qatysty aitqandarynyŋ bärı bar. Sonyŋ ışınde eŋ tömengı jalaqyǧa bailanysty da Prezident aityp ötken edı, alaida 2021 jyldyŋ biudjetınde 42500 teŋge qaldy. Bız ony Komitettıŋ otyrysynda kötergenbız. Biudjet qarjysynyŋ jetkılıksızdıgıne bailanysty eŋ tömengı jalaqy sol küiınde qaldy. Prezident gazdandyru mäselesın de aityp ötken edı, ol biudjetke endı. Köpten berı aitylyp kele jatqan Qyzylorda men Jezqazǧan arasyndaǧy ülken jol mäselesın biudjetke engızdık. Joldauda aitylǧan şaǧyn jäne orta biznestı qoldap, örkendetu küş almai tūr. Alda būl mäsele qaralady.
Mūrat BAQTİIаRŪLY,
QR Parlamentı Senaty
Äleumettık-mädeni damu jäne ǧylym
komitetınıŋ töraǧasy, senator
