Säuırdıŋ 29 künı QR Ūlttyq akademiialyq kıtaphanasynda taǧy bır jaŋa kıtaptyŋ tūsaukeserı boldy. Būl joly qazaq topyraǧynda ösıp-öngen belgılı nemıs jazuşysy Eleonora Hummeldıŋ qazaq tılıne audarylǧan «Berlin balyqtary» atty romany köpşılıkke tanystyryldy. 1000 danamen basylyp şyqqan roman Almaty qalasyndaǧy «Merekenıŋ baspalar üiı» qoldauymen jaryq körıp otyr.
Az-kem anyqtama
EleonoraHummel1970 jyly būrynǧy Selinogradqalasyndaömırge kelgen. Ol 10 jasynda ata-anasymen bırge tarihi otanynaqonys audardy. Jazuşylyqqa bala kezdenäuestengen avtordyŋ tuyndylary 1995 jyldan berıärtürlıädebi jurnaldarda jaryq körıp keledı.
Eleonora Hummel 2006 jyly «Şteidl/Gettingen» baspasynan şyqqan osy romanyüşın Robert Boşqorynyŋ Adelberto fon Şamisso atyndaǧy yntalandyru syilyǧyn alsa, «Die Venus im Fenster» kıtabynyŋ arqasynda Saksoniia mädenietqory stipendiiasynyŋ iegerı atandy.
Romannyŋ tūsaukeserıne arnalǧan baǧdarlamany belgılı jazuşy Mereke Qūlkenovtıŋ özı jürgızıp, avtordyŋ ömırbaiany men şyǧarmaşylyǧy turaly keŋınen äŋgıme örbıttı. Keşke jinalǧan oqyrmandar Eleonora Hummel men kıtaptyŋ audarmaşysy Rauza Mūsabaevaǧa sūraqtaryn qoiyp, Germaniia men Qazaqstannyŋ arasyndaǧy ortaq qūndylyqtarǧa qyzyǧuşylyq tanytyp jatty.
Kıtapta qazaq topyraǧyna köşırılgen nemıs ökılderınıŋ soǧystan keiıngı ömırı beinelengen. Qazaqstanda tuyp-ösken Alina esımdı kışkentai qyzdyŋ ömırı jäne atasynyŋ ötken ǧūmyryndaǧy beimälım taǧdyrynyŋ jūmbaq tūstary turaly baiandalady. Ol atasynyŋ soǧysqa qatysyp batyr bolmaǧanyn, sondai-aq Sıbırde balyq aulap raqat tırlık keşpegenın keiın tüsınedı.
Romannan üzındı
Qysta anam ülkendeu etıp satyp äpergen jyly kiımderımdı kietınmın. Terı ton men jyly qolǧap, pima maǧan älı bes jyl kiiuge jaraidy. Men jıpke oranǧan jıbek qūrtyndai qorbiyp qymtanyp alatynmyn. Qūndyz börkım közıme syrǧyp tüse beretın. Kei künderı taqtaidai tep-tegıs köşemen jügıre jönelgende bas kiımımdı ülken ǧyp taŋdap alǧan anama ıştei renjitınmın.
Aiaǧymnyŋ astynda appaq qar syqyr-syqyr etedı. Ökşesı döŋgelengen pimammen jürgen kezımde özımdı domalap bara jatqandai sezınetınmın. Qūlap ketpei tepe-teŋdıktı saqtau üşın jiı adymdap tez jürgım kelgenımmen, syrtqy türım ūsqynsyz ekenın bılemın. Bıraq qysty künı köşede maǧan qarai qoiatyndai adam aiaǧy sirek. Qorşaudyŋ arǧy betındegı qabaǧan itterdıŋ menımen ısı bolmaityn.
Atauy jiı özgerse de, baiyrǧy halyq «Aq mola» dep ataityn qala qysty künı qatty suyq.
***
Üige soŋǧy elu metr qalǧanda jürısımdı jyldamdatatynmyn. Keşıkpeuım kerek. Bır üide tūryp jatsa da atam men äjemnıŋ bastary sirek qosylatyn, alaida, ekeuı dastarhanǧa bır mezgılde kelıp otyrudy tärtıpke ainaldyrǧan. Aldymen ystyq sorpa ışılıp, sosyn ekınşı tamaq jelınıp, soŋynan ystyq şaiǧa kezek keledı. Tamaqtyŋ bärı ottyŋ qyzuyndai küiıp tūruǧa tiıstı bolatyn. Atamnyŋ kesesındegı şaiǧa baiqamai erınımdı küidırıp alsam, ol säl jymiyp, taŋdaiyn qaŋyltyrmen qaptap qoiǧan jandai ystyq şaiyn asyqpai soraptai tüsetın.
***
Ol bertınge deiın özı salǧan peşın maqtan etetın. Eşkım oǧan qol tigızbeuge tiıs bolatyn. Jyludy ūzaq saqtaityn peş saludyŋ özı öner deitın. Atam qaladaǧy eŋ şeber peş saluşy atandy. Zeinetkerlıkke şyqqan soŋ qol qusyryp bos otyrdy. Saqyldaǧan sary aiazda syrtqa attap baspaityn. Qausaǧan süiekterım jyludy süiedı deitın.
Äjem süt fabrikasynda jūmys ısteitın. Keşke üige kelgende üstınen jaŋa ǧana daiyndalǧan qaimaq pen maidyŋ tättı iısı şyǧyp tūrady. Äjem süt fabrikasynda ısteidı degenımde qūrbylarymnyŋ közderınde qyzǧanyş oty mazdaityn. Mektepte bar maqtanarym osy boldy.
Endı segız, jetı, alty adymnan keiın üige de jetetınmın. Jauraǧan ittıŋ qybyr etuge şamasy joq, ünsız jatatyn. Ol üişıgınıŋ ışınen, maǧan qabaǧynyŋ astymen mölie qaraityn. Qasynan zu etıp öte şyqqanymda mūz qatqan şynjyrynyŋ syldyry da estılmeitın.
Qyrau basqan esık tūtqasyna qol tigızbei tūryp aiaǧymnyŋ qaryn qaqtym. Qyrauly terezenıŋ ar jaǧynda menı atamnyŋ kütıp tūrǧanyn sezdım. Ol arqamnan qaǧyp, üige kırgızdı. Qaşan kelseŋ de, osylai. Kıreberıs dälızden älgınde ǧana jarylǧan aǧaştyŋ hoş iısı aŋqidy. Üidıŋ jyluy betımdı şarpidy. Toŋǧan aiaq-qoldarymdy peşke jylyttym.
***
«Sosyn?» dep sūradym men.
«Sosyn ne boluşy edı.» Atam iyǧyn qiqaŋ etkızdı. «Kez kelgen qatty qys ta äiteuır bır kezde ılbıp ötıp ketedı ǧoi. Menıkı on bır jylǧa sozyldy, alaida, ol da öttı. Soǧystan keiın köz körgen jandy ızdep, tauyp aludyŋ sätı tüstı. Soǧys beibıt eldıŋ berekesın aldy. Menı ūmytpaǧan adamdar tanydy… baǧym bar eken. Menı äjeŋ kım ekenımdı sūramastan, jazbai tanydy… bärın esıne tüsırdı. Qaraşy, bır balyq qarmaqqa ılındı».
***
Ata-anamnyŋ ekeuara äŋgımelerı köbıne-köp jolǧa şyǧatyn kün töŋıregınde örbıdı, būl basqa elge qonys audarar aldyndaǧy uaqytşa aialdaityn qalaǧa baratyn sapar edı, al tüpkılıktı tūratyn jerımız turaly aituǧa älı erte bolatyn. Üidı satyp aluşy tabylǧan boida, bälkım bürsıgünı, ne bolmasa kelesı aptada, tıptı, ekı aidyŋ ışınde qaladan tezırek qaramyzdy batyrar edık. Kün ötken saiyn qalanyŋ özındık erekşelıgın eske saqtap qaluǧa bekındım. Bıraq este qalatyn erekşelık taba almai qinaldym. Qala körınısı ışıŋdı pystyrady, qysta aq qarǧa oranǧan aq molaǧa ūqsaidy, jazda şaŋnan köz aşqyzbaidy. Anda-sanda üi-ışımızben seiıldeuge şyqqanda qala şetındegı būlaqqa baratynbyz, jaǧalauy aq qabyrşyqtanyp ketkendıkten, el ony Tūzdybastau deuşı edı. Būlaqtan qaita oralǧan kezde apamnyŋ denesınıŋ aqtaŋdaqtanyp ketetınıne taŋ qalyp, ne bolǧanyn sūraitynmyn. Söitsem, tūz jerdıŋ betıne şyǧyp ketkendıkten, tūzdy būlaqtyŋ jaǧalauyna qyltanaq ta öspeidı eken. Bırde jaǧalaudyŋ aǧaraŋdaǧan qabyrşaǧyn tyrnalap alyp, tılıme tigızıp kördım. Eşqandai aşy däm bılıngen joq. Osy turaly atama aitqanymda, balyqtarǧa tūzdy sudyŋ eşqandai ziiany joq dedı.
***
Kündız olar är üige basa köktep kırıp, üi iesınıŋ aldyna bır paraq qaǧaz ben qalam qoiyp: «Bızge on halyq jauynyŋ atyn jazyp beresıŋ, eger tızımge toǧyz adamnyŋ atyn ǧana jazsaŋ onda onynşysy özıŋ bolasyŋ» deitın. Eşkım onynşy bolǧysy kelmedı. Olar on, on ekı, jiyrma esım jazylǧan paraqtardy jinap alyp, tünnıŋ bır uaǧynda sol tızım boiynşa ıske kırısetın. Keide men qoranyŋ esıgınıŋ saŋylauynan olardyŋ körşılerdıŋ bırın tösekten jūlqylai oiatyp jatqandaryn köretınmın. Olar komodtardy tıntıp, şkaftardy audaryp-töŋkerıp, ış kiımderdı laqtyryp, arasynan qylmysty aiǧaqtaityn qaidaǧy bır joq qūjattardy ızdeitın. «Qara qarǧa» dep sūsty kölık halyq jauyn alyp ketkende, esık aldynda äielı men balalarynyŋ köleŋkelerı kölbeŋdeitın. Ūstalyp ketken üidıŋ adamdary dybystaryn şyǧarmaityn. Aiqaidan qairan joq, ünsızdık te qūtqaryp qalmaityn. Qara qarǧa alyp ketkenderdıŋ keibıreuı ǧana kerı oralyp jatty. Ol kezde būl ärkımnıŋ basyna tüsetın ıs degennen basqa tüsınık bolmaityn. Adamdardyŋ köbın eş negızsız, qūr küdıkpen tūtqyndaityn. Jūrt älgı qamauǧa alynǧan adam sottaǧan kezde onyŋ halyq jauy, kontrrevoliusioner, satqyn bolyp şyqqanyn bır-aq bılıp jatatyn. «Qoǧam ondailardan tazartyluy tiıs» degen ūran tastalatyn. Qūrt-qūrmysqalardy, ziiandy şybyn-şırkeilerdı qyryp-joiuşylar aramtamaq, azǧyndauşylarmen küres kezındegı adal eŋbekterı üşın orden alyp, marapattalatyn. Atuǧa künde būiryq berılıp, «qara taraqandardy» qaita tärbieleitın lagerler salynyp, qaityp kelgenderdıŋ tızımı jasaldy.
***
Eger de Alois Metsger degen adamnyŋ közı tırı bolsa, onda ızdep jürıp tauyp alar edım. Būl sonşalyqty qiynǧa soqpauǧa tiıs. Ötken ömırın endı qaityp eske almas üşın otbasynyŋ fotoalbomyn köşıp ketken üiınıŋ şatyryna tastap ketken talai Alois Metsger siiaqtylar bolǧan şyǧar? Ärine, eger ol älı tırı jürse menıŋ atamnyŋ, onyŋ ūzaq jyl ainymas dosy bolǧan adamnyŋ dünieden ozǧany turaly hat jazyp jıberer edım. Köşeden ötıp, saiabaqqa būryldym. Küzgı aǧaştardyŋ syŋsyǧan japyraqtary şuyn saiabyrlatyp, sybdyr qaǧady. Qūlaǧyma jaŋbyrdyŋ tyrsyly keldı. Jol menı suynyŋ betın jep-jeŋıl terbegen kölge alyp bardy. Sudyŋ jaǧasynan talşyn aǧaştary körınbedı, tek jöke aǧaştary men emender, būtaqtary jaǧalaudan suǧa asylǧan taldar ǧana kömkerıp tūr.
Jinalmaly oryndyqta ekı balyqşy qaz-qatar otyr. Ekeuı de plaş kigenımen, bırı ekınşısınen eresek ekenın aŋǧaru qiyn emes, äkelı-balaly şyǧar.
Kıdıre berdım, ekı balyqşy atamnyŋ aitqandaryn esıme saldy. Onyŋ balyq aulau turaly äŋgımelerınen qandai auaraiy kezınde qarmaqqa qandai jem salǧanda qai balyq tüsetının aitqanyn esıme tüsıruge tyrystym. Ol maǧan köp äŋgımesın aituǧa ülgermei qaldy. Atamnan endı qaityp sūrai da almaimyn-au…
Nūrislam QŪSPANǦALİ
