Är eldıŋ damu tarihy, mädeni-qoǧamdyq negızderı ärqily. Osy üderıske sai onyŋ özındık zaŋ-nizamy jazylyp, bolaşaǧyn aiqyndaidy. Bızdıŋ Ata zaŋ da, ärine, taqyr jerde paida bolǧan joq, tarihi tamyry tereŋde jatyr. HV-HVI ǧasyrlardan berı dästürlı qazaq qoǧamynda «Qasym hannyŋ qasqa joly», «Esım hannyŋ eskı joly», Täuke hannyŋ «Jetı Jarǧy» zaŋ toptamalary dala konstitusiiasy ıspettı bolǧany belgılı. Asa maŋyzdy qoǧamdyq qarym-qatynastardy retteitın ädet-ǧūryptyq normalar jiyntyǧy 1867-68 jyldary patşalyq Reseidıŋ Uaqytşa erejelerı engızılgenge deiın negızgı zaŋ retınde qoldanylyp kelgen edı. Odan keiıngı Keŋester Odaǧynyŋ Konstitusiiasy öz zamanyna sai deklarasiialyq ädıpte bolǧany belgılı. Sol Odaq ydyraǧan kezde keŋestık rejim qapasynan şyǧyp, öz baǧytymyzdy anyqtap, derbes jolymyzǧa tüsu üşın jaŋa konstitusiia qabyldau kerek boldy. Būl el tarihyndaǧy kürdelı kezeŋmen tūspa-tūs keldı. Ol kezdegı Joǧarǧy Keŋes Prezident N.Nazarbaevtyŋ impichment, ekı palataly parlament şaqyru jäne ony taratu, jerdı jeke menşıkke beru, sot reformasy men azamattardyŋ äleumettık-ekonomikalyq qūqylaryn qorǧau tūrǧysyndaǧy ideialaryn qoldamady. Künı ötken ideologiianyŋ postulattaryna maltyqqan, deputattardyŋ ötken künderge degen ümıtı men qalyptasqan qasaŋ sananyŋ saldary basym tüstı. Nätijesınde, naryqtyq reformalardy jürgızuge kedergı keltıretın konservativtık konstitusiia düniege keldı. Būl 1993 jyl edı. Köp ūzamai, onyŋ qoldanysqa engenıne ekı jyl ötpei jatyp-aq, jaŋa Konstitusiia qabyldau qajettıgı qaita tuyndady. Sebebı, alǧaşqysy el egemendıgın alyp, baǧyt-baǧdaryn aiqyndaityn tarihi kezeŋnıŋ talabyna jauap bere alǧan joq. Eldegı ekonomikalyq-äleumettık reformalardyŋ serpın aluyna kedergı keltırdı. Men ol kezde Joǧarǧy Keŋestıŋ zaŋnama, zaŋdylyq jäne qūqyq tärtıbı komitetınıŋ basşysy edım. Sot jüiesınde de būrynǧy instituttardan bas tartyp, reforma jürgızu kerek boldy. Alaida, basty zaŋymyzda ony jürgızu tetıgı qaralmaǧan edı. Däl sol kezde tübegeilı özgerıster qajet ekenıne tolyq közımız jettı. Nūrsūltan Nazarbaev Qazaqstan halqy assambleiasynyŋ sessiiasynda bolaşaq Konstitusiianyŋ basymdyqtaryn baiandap, jaŋa joba bükılhalyqtyq talqylauǧa ūsynyldy. Söitıp, Ata zaŋymyz 1995 jyly 30 tamyzda respublikalyq referendumda qabyldandy.
Nūrsūltan Äbışūly ülken qajyrlylyqpen konstitusiianyŋ negızgı erejelerın qūrastyryp qana qoiǧan joq, qoǧamdy ärtürlı äleumettık qaqtyǧystan, almaǧaiyp kezeŋnıŋ auyrtpaşylyǧynan alyp şyǧyp, memlekettıŋ erık-jıgerın tanyta bıldı. Prezidenttık respublika ülgısın taŋdaǧan Qazaqstan sol uaqytta keŋestık keŋıstıkte oryn alǧan saiasi-ekonomikalyq berekesızdıkten abyroimen jol tauyp şyqty. Memlekettıŋ qalyptasu kezeŋınde tübegeilı özgerıs, batyl qadamdardyŋ dūrys taŋdalǧanyn bügıngı künnıŋ biıgınen aita alamyz.
Osy Konstitusiia arqyly memleketımız özın demokratiialyq, zaiyrly jäne äleumettık memleket retınde ornyqtyryp, onyŋ qymbat qazynasy – adam jäne adamnyŋ ömırı, qūqylary men bostandyqtary ekenın ıs jüzınde tanytty.
Sodan berı bızdıŋ Negızgı zaŋymyz ömırşeŋ qalybynan tanǧan joq. Onyŋ ärbır erejesı aksiomalyq sipatqa ie, däleldeudı qajet etpeidı. Adam qūqylary jönındegı barlyq halyqaralyq paktıler men BŪŪ qabyldaǧan Jalpyǧa ortaq adam qūqy erejelerınıŋ män-maǧynasy basty zaŋymyzda toǧysty. Sol sebeptı de jeke tūlǧanyŋ märtebesı onyŋ altyn arqau, qyzyl özegıne ainaldy. Būl – Ata zaŋymyzdyŋ jüzdegen jyldarǧa deiın özgermeitın erejesı, mäŋgılık qaǧidaty.
Ata zaŋymyz – ūlttyq qūqyq jüienıŋ bastauy dep aituǧa bolady. Qoǧam ömırınıŋ ırgetasyn qalaityn eŋ märtebelı zaŋymyzda memleket qūrylymy jäne memlekettık organdar jüiesınıŋ negızgı prinsipterı berık bekıdı. Onda prezidenttık basqaru, parlament, sottar men sot törelıgı, jergılıktı memlekettık basqaru jäne özın-özı basqaru prinsipterı aişyqtalyp, sol boiynşa jüzege asyryluda.
2007 jyly Negızgı zaŋnyŋ qūrylymyna, jeke adamnyŋ märtebesı jäne memlekettık organdar jüiesı erejelerıne bırqatar özgerıster engızıldı. Atap aitqanda, memlekettık organdar qyzmetı men ūiymdastyru ūstyndary uaqyt talabyna sai jetıldırıle tüstı.
Sodan berı saiasi jäne ekonomikalyq jaŋǧyrtular men tübegeilı reforamalardy jürgızuge jol aşqan Ata zaŋymyz uaqyt synynan sürınbei ötıp, özınıŋ tiımdılıgı men ömırşeŋdıgın däleldedı. Al 2007 jylǧy engızılgen özgerıster men tolyqtyrular zamanǧa sai demokratiialyq instituttardy nyǧaityp, damytu jolynda äleuetın arttyrdy.
Elımızdıŋ zaŋnamalyq tölqūjaty retınde Konstitusiianyŋ jinaqy da yqşam türde jazylǧan qaǧidattary memleketımızdıŋ saiasi, ekonomikalyq jäne äleumettık negızın aiqyn sipattaidy.
Nikolai AKUEV,
professor
