Bügınde keibır zertteuşıler Arqa törınde saltanat qūrǧan bas qalamyz – Astanamyzdyŋ tarihyn patşa zamanynan, iaǧni, sonau 1830 jyldan bastau alady dep jür. Öitkenı, däl sol jyly Batys-Sıbır gubernatory Veliaminovtyŋ Qaraötkel aimaǧynda Aqmola dep atalatyn törtınşı okrug qūru jönındegı būiryǧy negızınde qalanyŋ qazırgı ornyna qazyq qaǧyldy. 1830 jyldyŋ 28 mamyr künı bastalǧan qala qūrylysy 2 jylǧa sozylyp, 1832 jyldyŋ 22 tamyzynda aiaqtalady.
Būl, ärine, aru Astanamyzdyŋ bertıngı «kündelıgı» ǧana. Köp jaǧdailarda qalanyŋ san ǧasyrlyq tarihy bar ekenın bajailai bermeimız. Tarihşylardyŋ aituyna qaraǧanda, Esıl öŋırınde jatqan osy bır qalanyŋ tarihy tym ärıge kerek bolsa, aşel-muster zamanyna ketetın körınedı. Oǧan Astana maŋynan tabylǧan aluan türlı tas qūraldar kuä bolsa kerek. Öŋır halqy bızdıŋ däuırımızge deiıngı VIII-V ǧasyrlarda egınşılıkpen ainalysqan. Oǧan da qala maŋynan älı de tabylyp jatqan sol zamanǧa qatysty qola oraqtar men topyraq öŋdeitın qūraldar dälel. Astananyŋ däl ırgesınde jatqan köne meken – Bozaq qalasynyŋ ornyn tazalap, zerdelep körgen ǧalymdar da bas qalanyŋ tarihy tym tereŋde, sonau ǧūn däuırınde jatqanyn aŋǧaryp otyr.
Taitöbeden Aqmolaǧa deiın
Köşpelı salt ūstanǧan halqymyzdyŋ tarihi tegı sanalatyn osy bır Ǧūn atty alyp imperiianyŋ kösemderı kezınde Saryarqanyŋ tösınde, Nūra men Esıl özenderınıŋ arasynda jatqan Taitöbenıŋ üstıne qamal salyp, ony «Aqmola» dep atapty. Ǧūndardyŋ tılınde «aq» sözı – batys, «mola» – qamal ūǧymyn bıldırse kerek. Sonda Aqmola atauy «Batys qamal» degen söz bolyp şyǧady. Būl ǧylymi tūjyrymdy alǧaş jazbaşa däleldegen Vizantiia ǧalymy – Prokopi. Onyŋ būl turaly jazbasy 1939 jyly «Vestnik drevnei istorii» jurnalynda basylǧan deidı ǧalymdar. Keiın tarihşy Ǧalym Qairathanūly qytaidyŋ könejazbalaryna süiene otyryp, būl paiymnyŋ aŋyz emestıgın taǧy bır märte däleldep öttı.
Keiın sol ǧūndar soqqan batys qamaldyŋ ainalasy – janǧa, myŋǧyrǧan malǧa tolyp, örkeniet oşaǧy paida bolady. Ülken-ülken qalalardyŋ ırgesı qalanady. Solardyŋ bırı dep – Astanadan qol sozym jerde jatqan Batyǧai qalasyn aituǧa bolady. Ökınışke qarai, Batyǧaidyŋ bızge bır sılemı ǧana aman-esen jettı. Bügıngı taŋda «Han şatyr» men bolaşaqta salynady dep josparlanyp otyrǧan «Batyǧai» jabyq qalasy öz zamanynda Qorǧaljyn eldı mekenınıŋ aumaǧyndaǧy Täuke hannyŋ ordasy bolǧan Batyǧai qalasynyŋ zaŋdy jalǧasy dep esepteuge bolady. Odan basqa da Sūlu tam, Syrly tam, Han süiegı, Bozaq… sekıldı qalalar bolǧan eken. Bıraq bügınde olardan jūrnaq ta qalǧan joq. Arheolog ärı ölketanuşy Vasilii Solochinskidıŋ 1955 jylǧy zertteulerınde Aqmola şaharynyŋ astynda jiyrmaǧa juyq qalaşyq taptalyp jatqany turaly jazylǧan.
Qamal qalaǧa ainaldy
1832 jylǧy 22 tamyz künı tūsauy kesılgen bekınıs bırte-bırte öz ırgesın keŋeite beredı. 1845 jyly Aqmola stanisasyna ainaldy. 1862 jylǧy 23 qazanda Aqmolaǧa qala märtebesı berıldı. Derekter boiynşa, sol şaqta şaharda 4777 dvorian, üi-janymen 1320 soldat, 1487 qaruly kazak, 130 tatar, 1349 orta aziialyq, 11 dın ielerı, 300-ge juyq qazaq bolypty. Ekı mai balqytatyn, bır sabyn qorytatyn, terı ileitın zauyt jūmys ıstegen. Qalanyŋ negızgı käsıbı sauda boldy. Jiı-jiı järmeŋkeler ūiymdastyrylyp tūrǧan. 1852 jyldan bastap, är jyldyŋ jiyrma bırınşı mamyrynan bastap onynşy mausymyna deiın bolatyn «Konstantinov järmeŋkesı» ötkızılıp tūrdy.
1868 jyly Aqmola, Kökşetau, Petropavl, Omby, Atbasar siiaqty bes uezden tūratyn Aqmola uezı qūryldy. Al qalanyŋ özı uezd ortalyǧyna ainaldy. Jeke eltaŋbasy da bekıtıldı. Bıraq būl taŋba da bızge jetken joq. Al 1910 jyly türlı ūlt ökılderınen tūratyn qala tūrǧyndary 13000-ǧa jettı. 1916 jyly bükıl oblys halqynyŋ sany bır jarym million adam boldy. Osylaişa şaǧyn ǧana qamaldan bastau alǧan bekınıs jarty millionnan astam adam tūratyn oblysqa ainaldy. Sauda nysandary, öndırıs oryndary qūryldy. Bılım beru mekemelerı men bank, auruhana, meşıt salynyp, tırşılıgı qainaǧan ortaǧa ainaldy. 1898 jyldardyŋ özınde oblysta üş qalalyq, on ekı şırkeulık mektep jäne bırneşe auylşaruaşylyq uchilişesı
bolypty. Tatar mektebı aşylǧan. Būlardyŋ bırı būrynǧy ortalyq bazardyŋ janyndaǧy ülken meşıttıŋ ornynda 1920 jylǧa (qyzyldar örtep jıbergen) deiın tūrǧan.
1913 jyly Aqmolada 40 käsıporyn bolypty. Būl käsıporyndarda 208 adam jūmys ıstedı. Sonymen qatar, 100 jel diırmen boldy. Sol kezderı boi kötergen as üiler men körnekı nysandar elordanyŋ eskı ortalyǧynda bügıngı künge deiın saqtalǧan.
Aqmolanyŋ odan keiıngı damu tarihy bärımızge belgılı. 1939 jyldyŋ qazan aiynda Aqmola oblys ortalyǧy bolyp bekıtıldı. 1960 jyldyŋ 26 jeltoqsanynda «Tyŋ igeru ölkesın qūru turaly» jarlyq şyǧyp, 1961 jyly aty Selinograd bolyp özgertıldı. 1992 jyly Selinograd qaitadan Aqmola bolyp özgerdı. Al 1994 jyldyŋ altynşy şıldesınde Qazaqstan Respublikasynyŋ Joǧarǧy Keŋesı elordany Almatydan Aqmolaǧa köşıru turaly Qauly şyǧaryp, Täuelsız qazaq elınıŋ elordasyna ainaldy. 1998 jyldyŋ altynşy mamyrynda Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentınıŋ Qaulysy boiynşa, Aqmola atauy «Astana» bolyp özgerdı. Sol jyly IýNESKO-nyŋ şeşımımen Qazaqstanǧa medal jäne «Älem qalasy» joǧary ataǧy berıldı. Bügınde qalamyz küllı Alaş balasynyŋ maqtanyşyna ainalyp otyr. Bauyry tatulyq pen dostyqqa, sauyry sänı men saltanaty jarasqan nebır zamanaui alyp ǧimarattarǧa toly qūtty mekenge ainalyp ülgerdı.
Bürkıt NŪRASYL
