Europadaǧy qauıpsızdık jäne yntymaqtastyq ūiymynyŋ Astana sammitı tarihi oqiǧa, tebırenıstı mezet boldy. Elbasy ol qūryltaidy «Euraziianyŋ jüregınde, baiyrǧy qazaq jerınde myŋjyldyqtar boiy adamzat tarihyn jasaǧan ūly halyqtardyŋ ünqatysuy» dep atady. Sammit Qazaqstannyŋ demokratiialyq damu tarihyndaǧy ǧana emes, Europadaǧy qauıpsızdık jäne yntymaqtastyq ūiymynyŋ jylnamasyndaǧy asa maŋyzdy basqosulardyŋ bırı boldy. 2010 jyly dünie esıgın aşqan 70 ūl bala men 17 aru Sammit, Sammita, Samit, Samita esımderın ielenıptı.
Bızdıŋ respublikamyz – EQYŪ-ǧa 1992 jyldan tūraqty müşe. EQYŪ – euroatlantikalyq jäne euraziialyq qauıpsızdıktı qamtamasyz etuge yqpal ete alatyn maŋyzdy ūiym. Elımızdıŋ būl ūiymmen qarym-qatynasyn bırneşe kezeŋge bölıp qarastyra alamyz. Alǧaşqy kezeŋ 1994-1997 jyldarmen tūspa-tūs kelıp, yqpaldasu ırgetasyn qalap berdı. Mūndaǧy eŋ eleulı oqiǧa 1995 jyly Venada Qazaqstannyŋ tūraqty ökıldıgınıŋ aşyluy boldy. 1998 jylǧy 2-3 jeltoqsan künderı EQYŪ men Qazaqstan Ükımetı arasynda özara tüsınıstık turaly, Qazaqstan Respublikasy Ükımetı men EQYŪ/BDİPCh arasynda özara tüsınıstık turaly memorandumdarǧa qol qoiyldy. 1999 jylǧy qaŋtarda Almatyda EQYŪ ortalyǧy aşyldy.
Töraǧalyqtyŋ eŋ tüiındı tūsy ūiymnyŋ onjyldyq üzılısten keiın Astanada sammit ötkızuı boldy. Ol 2010 jylǧy 1-2 jeltoqsan künderı keruen kerdı. Būǧan deiın mūndai joǧary deŋgeidegı basqosu 1999 jyly Ystanbūlda ötken bolatyn. Sammitke EQYŪ-ǧa müşe 38 memleket jäne ükımet basşysy, joǧary lauazymdy şeneunıkter, sonymen qatar basqa da halyqaralyq jäne öŋırlık ūiymdardyŋ ökılderı keldı. Olardyŋ qatarynda EQYŪ Bas hatşysy Mark Perren de Brişambo, BŪŪ Bas hatşysy Pan Gi Mun, Resei Federasiiasynyŋ prezidentı Dmitrii Medvedev, AQŞ memlekettık hatşysy Hillari Klinton, Germaniia Federaldyq kanslerı Angela Merkel, İtaliia premer-ministrı Cilvio Berluskoni boldy.
Osy sammitte EQYŪ-nyŋ bırınşı ölşemı aiasynda älem qauıpsızdıgıne basa nazar audaryldy. Senım men qauıpsızdık şaralaryn nyǧaitu, jappai qyryp-joiatyn qaru-jaraqtar taratudy auyzdyqtau, terrorizmge, ūiymdasqan qylmysqa, adam saudasy men esırtkınıŋ zaŋsyz ainalymyna qarsy bırlese küresu mäselelerı keŋınen talqylandy. Sonymen qatar EQYŪ-nyŋ ekonomikalyq-ekologiialyq sebetınıŋ basymdyqtary qaraldy. Aral problemasy da qozǧaldy. Köptegen eldıŋ basşylary EQYŪ-nyŋ üşınşı ölşemı negızınde adam qūqyqtary men negızgı bostandyqtaryn qorǧau, gumanitarlyq qoldau mäselelerın söz ettı.
Forumǧa qatysuşylar aldynda söilegen Nūrsūltan Nazarbaev qauıpsızdıktı qamtamasyz etudıŋ jaŋa paradigmasyna köşu, iaǧni yntymaqtastyqtyŋ tört mūhit şekarasyndaǧy – Atlant mūhitynan Tynyq mūhitqa jäne Soltüstık Mūzdy mūhitynan Ündı mūhityna deiıngı bırtūtas keŋıstıgın qalyptastyru qajettıgı jönınde oi tarqatty.
Kezdesu soŋynda asa joǧary deŋgeide Astana deklarasiiasy qabyldandy. Onda sammitke qatysuşylar EQYŪ-nyŋ Helsinki aktısınde, Jaŋa Europaǧa arnalǧan Parij hartiiasynda, ūiymnyŋ özge de qūjattarynda bekıtılgen mındettemelerdı, qaǧidattary men qūndylyqtardy quattady. Būǧan qosa, sammitke qatysuşy elder ökılderı EQYŪ-nyŋ barlyq üş ölşemı boiynşa jūmysty jalǧastyruǧa, ūiymnyŋ jauapkerşılıgı aimaǧynda oryn alyp otyrǧan qaqtyǧystardy retteude küş-jıgerdı arttyruǧa, adam qūqyqtaryn qorǧauǧa, zaŋnyŋ üstemdıgın qamtamasyz etuge, jaŋa qauıp-qaterlerge laiyqty qarsy tūra bılu jolynda ūiym jūmysyn jaŋaşa jolǧa qoiudy öz mındetterıne aldy.
VII sammitke şamamen 5 myŋ qonaq qatysqan. Būl postkeŋestık keŋıstıktegı jäne Ortalyq Aziiadaǧy osyndai tūŋǧyş sammit bolatyn. Sammit qarsaŋynda Astana naǧyz alynbas qamalǧa, berıspes bekınıske ainaldy: biık märtebelı meimandar tüsetın qonaqüiler ornalasqan qalanyŋ sol jaǧalaudaǧy bölıgı ūly qūryltai ötetın Täuelsızdık saraiyna deiın tolyǧymen qorşalyp, blok-beketter qoiyldy. Tıptı astanalyqtarǧa sol künı terezeden qarauǧa tyiym salǧany esımızde. Ol aumaqta tūratyn tūrǧyndar öz üilerıne tek aldyn ala tırkep, taratylǧan rūqsat qaǧaz arqyly ǧana öttı. Jürıs-tūrys şekteldı.
Astanada EQYŪ sammitı kezınde qūqyqtyq tärtıptı 4 myŋ polisei qamtamasyz ettı. Terraktılerdıŋ aldyn alu üşın qataŋ küzet rejimı engızıldı, qalanyŋ osy bölıgıne qaharly äskeri tehnika kırgızıldı, köşeler jarylǧyş zattardy tabuǧa üiretılgen itterdı jetektegen äskeri mamandarǧa toldy. Astananyŋ halyqaralyq äuejaiy sammitke qatysuşylardyŋ ūşaǧynan basqa äue kölıkterı üşın jabyldy. Būl şaralar özın-özı aqtady: laŋkestık şabuyl tügılı, sammittıŋ atyna kır keltıretın bırde-bır qylmys ne terıs qylyq tırkelmegen.
Qazaqstannyŋ europalyq bedeldı ūiymnyŋ sammitın biık deŋgeide ärı qauıpsız ötkıze alǧanyn keiın barlyq delegasiia joǧary baǧalap, alǧys bıldırıp jatty. Memleketımız osy arqyly jahandyq ordaly jiyndardy laiyqty ūiymdastyra alatynyn törtkül düniege paş ettı.
Senımge qalai ie boldyq?
Elbasy N.Nazarbaev Qazaqstan EQYŪ-ǧa müşelıkke ötken soŋ tört jyldan keiın-aq osy ūiymǧa töraǧa boludy alǧa maqsat etıp qoidy. Bıraq Qazaqstannyŋ basşysyna būl ideiasyn jüzege asyru oŋaiǧa tüspedı. Köp qarsylyqtarǧa ūşyrady. Täuelsızdıkke endı qoly jetken eldıŋ EQYŪ-ǧa töraǧalyqqa ūmtylysyn qaisybır elder Qazaqstan beinebır bükıl älemge üstemdık etkısı, jer şarynyŋ jartysyn bilegısı keletındei kördı. Būl qate pıkır edı. Qazaqstannyŋ maqsaty özın älemge tanytu, özınıŋ kım ekendıgın, qandai ışkı rezervterı bar ekenın sezdıru ǧana edı. N.Nazarbaev özınıŋ örşıl mınezınen bır tanbady, tabandylyq tanytty.
2006 jyly qyrküiekte AQŞ-qa sapary barysynda kışı Dj.Buşpen alǧaş kezdesuınde-aq EQYŪ-ǧa töraǧalyqqa ümıttı el ekenın aityp saldy. AQŞ basşysy N.Nazarbaevtan mūny kütken joq edı. Oiyn-şynyn aralastyryp, bızdıŋ Elbasynyŋ nazaryn basqa jaqqa audarǧysy keldı. Mūnyŋ sızderge ne qajetı bar, EQYŪ – dau-damaiy köp ūiym, töraǧaǧa talap küşeiedı, anauyŋ joq, mynauyŋ joq dep synnyŋ astyna alady. Sau bastaryŋyzǧa saqina tılep qaitesızder degendei işarat bıldırdı. Sonda bızdıŋ Elbasy:
– Bız synnan qoryqpaimyz. Bız – talai synnan ötkenbız, myŋ ölıp, myŋ tırılgen halyqpyz. Töraǧalyq etıp, öz qabıletımızdı synap körgımız keledı, öz ısımızben özımızdı tanytqymyz keledı. Jas elımız ideiaǧa bai, bızde beibıtşılık pen mämılegerlıktıŋ kiesı bar, halqymyz ejelden dostyqqa, tatulyqqa, tözımdılıkke, bauyrmaldyqqa beiım, sony ıs jüzınde körsetkımız keledı, – dedı.
Dj.Buş bolsa sözden tosylyp, sol mezette memlekettık hatşy Kondoliza Raisqa būrylyp: «Būl eldıŋ ūsynysyn qoldaǧanymyz jön bolar» dep tapsyrma berse kerek. Söitıp, alyp eldıŋ yrzalyǧyn alǧan Qazaqstan töraǧalyqqa ötu talabyn ılgerı bastyra berdı. Täuelsız Memleketter Dostastyǧy atynan jalǧyz Qazaqstan ūjymdyq kandidat bolyp tanyldy. Elbasynyŋ tabandy, maqsatty, jüielı jürgızgen kemel saiasatynyŋ nätijesınde 2007 jyldyŋ qaraşasynda İspaniianyŋ astanasy Madridte ötken EQYŪ Syrtqy ıster ministrlerınıŋ keŋesınde Qazaqstan 2010 jylǧy töraǧalyqqa laiyq dep şeşıldı. Töraǧalyqqa Qazaqstan bilıkqūmarlyqtan, basqalarǧa üstemdık jürgızu nietınen ūmtylǧan joq. Osy soŋǧy uaqytta bedelı bojyrai bastaǧan halyqaralyq ūiymǧa jaŋa tynys beru üşın, būl ūiymdy şyn mänındegı qauıpsızdık pen yntymaqtastyqty nyǧaitudyŋ pärmendı qūralyna ainaldyru üşın ūmtyldy.
Sammit ötken soŋ elımızdegı sala basşylarynyŋ qatysuymen ötkızgen qorytyndy keŋeste Memleket basşysy Nūrsūltan Nazarbaev barşa qazaqstandyqtarǧa öz qūttyqtauyn joldady. Elbasy būl myŋjyldyqtyŋ alǧaşqy sammitı ǧana emes, myŋ jylda bır ret bolatyn oqiǧa ekenın basa aitty.
«Men bedeldı ūiym Astana sammitınıŋ jemıstı ötuımen barşaŋyzdy qūttyqtaimyn! Bız bırın-bırı jyldar boiy körmei kelgen el basşylarynyŋ basyn qosyp, mämılege keltırdık. Europa men Aziia ūǧymyn bırıktırıp, qauıpsızdıktıŋ keŋıstıgın keŋeittık. Ūzaqqa sozylǧan ortaq kelısımnen keiın tarihi Astana deklarasiiasyn qabyldap, ūiymdy jaŋa beleske köterdık!» dedı Nūrsūltan Äbışūly.
