Bügıngı Nūr-Sūltan, keşegı Aqmola resmi türde qala märtebesın osydan bır jarym ǧasyrdan astam būryn ielendı. Sol uaqyttan berı şaharda nebır ǧimarattar boi köterdı. Qalanyŋ tarihynan syr şertıp, astana atanǧan kezeŋnen berı salynǧan äsem qūrylystarmen astasqan būl nysandar keşe men bügınnıŋ arasyn jalǧap tūr. Elordanyŋ Mädeniet jäne sport basqarmasynyŋ mälımetınşe, elordada 46 tarihi jäne mädeni eskertkış bar. Olardyŋ 34-ı säulet jäne qala qūrylysy eskertkışterı, 12-sı säulet eskertkışı. Sonyŋ ışınde 20 eskertkış qalanyŋ kielı nysandar kartasyna engızılgen.
Q. Quanyşbaev atyndaǧy memlekettık akademiialyq qazaq muzykalyq drama teatrynyŋ qoiylym sehynyŋ ǧimaraty (būrynǧy mūsylman mektebı)
Otyrar köşesı, 1/2 jäne 1/3
Qala ortalyǧynda, Abai men Respublika daŋǧyldarynyŋ qiylysynda ornalasqan. HH ǧasyrdyŋ basynda Aqmolanyŋ eŋ alǧaşqy mūsylman mektebı bolyp aşylyp, mūnda 1907 jyldan medrese janynan qyrǧyz-tatar bastauyş mektebı öz jūmys bastaǧan. Onda 27 oquşy därıs alǧan. Keiınnen mektep 7 jyldyq bılım jüiesıne auysty. Qyzdar men ūldar bölek oqydy. 1912-1916 jyldary būl mektepte S.Seifullin därıs bergen. Bügınderı būl ǧimarat respublikalyq maŋyzy bar eskertkışterdıŋ qataryna jatady.
«Qaraötkel» mūsylmandar ziraty
Jastar şaǧyn audanynda oryn tepken būl zirattyŋ tarihy 1609-1962 jyldardy qamtidy. Keibır mälımetter boiynşa, mūnda 10 myŋǧa juyq adamnyŋ süiegı jatyr. 100-den astam qūlpytasta arab jazuy kezdesedı. Aŋyz boiynşa būl ziratta Bögenbai, Qabanbai batyrlardyŋ, Amangeldı İmanovtyŋ jauyngerlerı, köpes Baimūhambet Qosşyǧūlov jerlengen. Keiıngı jyldary zirattan Kenesary sarbazdary men Baluan Şolaqtyŋ ǧaşyǧy Ǧaliia Tıleuqyzynyŋ beiıtterı tabyldy.
Baimūhambet Qosşyǧūlūly mektebı
Abai daŋǧyly, 24
Aqmola qalasyndaǧy konditerlık fabrika qojaiyny bolǧan, 1-şı gildiia köpesı Baimūhambet Qosşyǧūlūly HH ǧasyrdyŋ basynda öz qarajatyna meşıt pen mūsylman jastaryna arnalǧan osy mekteptı saldyrǧan. Mektep ǧimaraty bastapqyda bır qabattan tūrdy. 1986 jyly ǧimarattyŋ tarihi-mädeni qūndylyǧy eskerılmesten, ekınşı qabat tūrǧyzylyp, ǧimarattyŋ keipı özgertıldı.
«Jasyl meşıt» qorşauy (1895 j.)
Abai daŋǧyly men Respublika daŋǧylynyŋ qiylysynda oryn tepken. HIH ǧasyrdyŋ aiaǧyndaǧy Aqmoladaǧy saudager, ırı qara mal satumen ainalysqan 2-şı gildiia köpesı Nūrmūhammed Zabirovtyŋ qarajatyna salynǧan. HH ǧasyrdyŋ 50-şı jyldary būl jerde üşqabatty tūrǧyn üi tūrǧyzylyp, meşıttıŋ qorşauy ǧana saqtalyp qaldy. Jasyl tüske boialǧannan keiın halyq ony «jasyl» dep atap ketken.
Konstantin-Elena şırkeuı.
Respublika daŋǧyly, 12 B
Ǧimarat 1854-1856 jyldary salyndy. Işkı jūmystary tolyǧymen 1858 jyly aiaqtaldy. 1938 jyly jabylyp, 1940 jyly ǧimarat tarihi-ölketanu mūrajaiyna tapsyryldy. 1941-1942 jyldary şırkeu ǧimaratyna Aqmolada ūiymdastyrylǧan 29-şy atqyştar diviziiasynyŋ bailanys batalony ornalastyrylǧan. 1942 jyly mınäjat ornyna qaita ainaldy.
Köpes P.Silinnıŋ üiı
Kenesary köşesı, 35
Qalanyŋ tarihi ortalyǧynda tūrǧan ǧimarat 1918 jyly Aqmola qyzyl äskerınıŋ ekınşı rotasyna berıldı. Ötken ǧasyrdyŋ toqsanynşy jyldary mūnda Prezident ıs basqarmasynyŋ medisinalyq ortalyǧy, al 1997-1998 jyldary Astanany köşıru jönındegı komissiia otyrdy. 2005 jyldan Belarus Respublikasynyŋ Qazaqstandaǧy elşılıgı otyr.
Därıger F. Blagoveşenskiidıŋ üiı
M. Äuezov köşesı, 20
Kezınde būl üide 40 jylǧa juyq aimaqqa belgılı därıger Fedor Blagoveşenskii tūryp, nauqastardy qabyldady. Keiınnen ǧimarat oblystyq ortalyq buhgalterlık mektepke berıldı. Qazırgı taŋda mūnda S. Seifullin muzeiınıŋ äkımşılıgı otyr.
Köpes Fedotovtyŋ üiı
M. Äuezov köşesı, 20 A
Ǧimarat 1846 jyly salyndy. Ötken ǧasyrdyŋ 20-şy jyldary osynda gazet redaksiialarynyŋ bırı ornalasyp, basylymǧa S. Seifullin maqala berıp tūrdy. Qazırgı kezde – S. Seifullin muzeiı
Qalalyq basqarmanyŋ ǧimaraty (HIH ǧasyrdyŋ aiaǧy)
Jeltoqsan köşesı, 13
HIH ǧasyrdyŋ aiaǧy, HH ǧasyrdyŋ basynda Aqmolanyŋ saiasi, qoǧamdyq jäne şaruaşylyq ömırınde eleulı röl atqarǧan ǧimarat. Ekınşı düniejüzılık soǧys jyldary mūnda 59-şy atqyştar diviziiasynyŋ ştaby otyrdy. Odan keiın ärtürlı mekemeler, sonyŋ ışınde oblystyq kıtaphana ornalasty. 2003 jyly jöndelıp, bastapqy qalpy negızınen saqtaldy. Qazır mūnda M. Gorkii atyndaǧy memlekettık akademiialyq orys drama teatrynyŋ äkımşılıgı otyr, teatrdyŋ kassasy da ornalasqan.
Gimnaziia (HIH ǧasyrdyŋ aiaǧy)
Jeltoqsan köşesı, 13
Bastapqyda gimnaziia bolyp aşylǧan ǧimaratty 1899 jyly Aqmolanyŋ qalalyq basqarmasy men mesenat köpes S. Kubrin 100 som şyǧaryp, teatrǧa satyp aldy. Sol jyly alǧaşqy truppa jūmysyn bastady. 1913 jyly mūnda G.Äubäkırovtıŋ tatar truppasy ornalasty. 1918 jyly osy jerde S. Seifullin qazaq jastaryn jūmyldyryp, «Baqyt jolynda» spektaklın qoidy. Soǧystyŋ alǧaşqy jyly teatr taratyldy. 1942 jyly Voroşilovtyŋ orys drama teatry kelıp, jergılıktı truppa onyŋ qūramyna qosyldy. Bır jyldan keiın oblystyq muzykalyq drama teatry atanyp, qazaq jäne orys bölımderı aşyldy. 1955 jyly Aqmola oblystyq drama teatry bolyp, 1959 jyly oǧan M. Gorkiidıŋ aty berıldı. Qazırgı taŋda osy atpen jūmys ıstep, ǧimaratta spektaklderdı qoiuda.
Köpes Vasilii Kubrinnıŋ üiı
Kenesary köşesı, 41
Irı köpes Vasilii Kubrin tūrǧan üide är jyldary jūmysşy-şarualar kluby jäne kıtaphana, uezdık atqaru komitetı, revoliusiialyq «üştık» ştaby, alǧaşqy «Sovetter üiı», qalalyq, uezdık jäne audandyq OGPU, NKVD jäne milisiia, qalalyq bılım bölımı, Pionerler üiı, oblystyq tarihi-ölketanu mūrajaiy ornalasqan. Bügınderı ǧimaratty qaitadan ölketanu muzeiıne ainaldyru josparlanuda.
«Kubrin jäne ūldary» köpester serıktestıgınıŋ sauda üiı (1905-1907 jj.)
Kenesary köşesı, 37
Ǧimaratta HH ǧasyrdyŋ basynda sauda jürgızıldı. Töŋkerısten keiın mūnda ortalyq qalalyq kıtaphana, ortalyq baspa, uezdık ekonomikalyq bölım ornalasty. 1944 jyly ǧimarat örtenıp, 1950 jyly qalpyna keltırıldı. Jartyǧasyrǧa juyq kulinariia men «Raduga» atty azyq-tülık dükenı bolǧan nysan qazır «Astana» sauda ortalyǧy atymen jūmys ıstep tūr.
Köpes Kubrinnıŋ auruhanasy
Ä. Jangeldin köşesı, 40
1880 jyly köpes Stepan Kubrin Mäskeude medisinalyq bılım alǧan jienıne arnap saldyrǧan. Auruhana 16 jatyn orynǧa arnalyp, mūnda tek auqatty azamattar emdeletın. Keŋes jyldary osynda onkologiialyq dispanser ornalasty. Keiınnen «Respublikalyq kosmostyq bailanys jäne radioelektrondyq qūrylǧylardyŋ elektromagnittık säikestıgınıŋ ortalyǧy» AQ kırdı.
Köpes Moiseevtıŋ üiı
Ä. Mämbetov köşesı, 28
1914-1918 jyldary salyndy. Azamattyq soǧys jyldary būl jerde revoliusiialyq äskeri keŋes ornalasqan. 2007 jyly jürgızılgen kürdelı jöndeu barysynda şatyr astynan tapanşa tabyldy. Tarihşylar būl qaru körnektı qoǧam jäne memleket qairatkerı Säken Seifullindıkı dep topşylaǧan. 1975 jyldan säulettık eskertkış medisinalyq nysan. Bastapqyda būl korpusta oblystyq partiialyq jäne memlekettık qyzmetkerlerge qyzmet körsetetın emhana men auruhana ornalasqan. Qazırgı kezde Otan soǧysy qatysuşylary men mügedekterıne arnalǧan respublikalyq ortalyq klinikalyq gospital.
Köpes Egorovtyŋ üiı
M. Äuezov köşesı, 5 A
HIH ǧasyrdyŋ soŋynda salynǧan ǧimarat. Eskertkış-üi XIX ǧasyr soŋyndaǧy tūrǧyn üi arhitekturasynyŋ ülgısın körsetedı. Bırneşe ret (1999 jäne 2003 jyldary) qaita salynyp, alǧaşqy qalpy özgertılgen. Qazırgı kezde ǧimaratta qalanyŋ äskeri komissariaty ornalasqan.
Temırjolşylar saraiy
I. Esenberlin köşesı, 10
1956 jyldyŋ jeltoqsanynda temırjolşylar saraiy bolyp aşylǧan ǧimaratta qala Astana atanǧan soŋ K. Baiseiıtova atyndaǧy opera jäne balet teatry otyrdy. Keiın «Jastar» teatryna berıldı.
«Astana» konsert zaly
Kenesary köşesı, 32
Qūrylysy 1961-1963 jyldary jürdı. 1999 jylǧa deiıngı atauy – Tyŋ igeruşıler saraiy. Keiınnen Kongress-holl ataldy. Qazırgı atauy – «Astana» konsert zaly.
«Astana-Bäiterek» monumentı
Nūrjol bulvary, 14
Qazaqstannyŋ Tüŋǧyş Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ ideiasymen, astananyŋ Alataudan Arqaǧa auysuynyŋ simvoly retınde jaŋa ǧasyr basynda boi köterdı. Temır qūrylymynyŋ biıktıgı 105 metr, salmaǧy myŋ tonnadan asady. Ūşar basyndaǧy şeŋberdıŋ diametrı 22 metr, salmaǧy 300 tonna.
«Qazaq elı» tarihi-memorialdyq keşenı
Täuelsızdık daŋǧyly men Ahmet Baitūrsynūly köşesınıŋ qiylysynda 2009 jyly aşyldy. Aq märmärdan qūiylǧan monumenttıŋ biıktıgı – 91 metr. Būl san Qazaqstan täuelsızdıgın alǧan jyldyŋ belgısı. Al onyŋ basyndaǧy altyn tüstes boiaumen ärlengen alyp Samūryq qūs Qazaqstannyŋ tynyştyǧyn «küzetıp» tūr. Eskertkışte «Halyq jäne Prezident», «Qaharmandyq», «Jasampazdyq» jäne «Bolaşaq» atty barelefter beinelengen.
«Mäŋgılık el» saltanat qaqpasy
Mäŋgılık el daŋǧylynda boi kötergen eskertkış el täuelsızdıgınıŋ 20 jyldyǧyna orai salynyp, 2011 jyldyŋ 16 jeltoqsanynda aşyldy. Qaqpanyŋ biıktıgı – 21,5 metr, enı – 13 metr. Sol jaǧyna qazaq ūltynyŋ sanasynda erteden qalyptasqan danalyqtyŋ, danyşpandyqtyŋ, ǧūlamalyqtyŋ nyşany, halyqtyŋ ruhy men oiynyŋ qorǧauşysy – aqsaqaldyŋ müsını oryn teptı. Otbasynyŋ ūiytqysy – Äiel-Ananyŋ müsını «Otan-Ana», «Jer-Ana», «Ana tılı» siiaqty ūlttyq qūndylyqtardy belgıleidı. Jalpy eskertkıştıŋ är elementı tarihi mänmen salyndy.
Meteostansiia
Jambyl köşesı, 11
Aqmolada alǧaşqy meteorologiialyq stansa K. Lazarevtıŋ jeke qarajatyna 1870 jylǧy 1 qaraşada aşyldy. Qalanyŋ meteorologiialyq qyzmet tarihy sodan bastalady. Qazırgı ǧimarat 1916 jyly salyndy. Nysan memleket qorǧauynda.
«Sine Tempore» sauda ortalyǧy
Beibıtşılık köşesı, 9
Tarihşy Jambyl Artyqbaevtyŋ deregınşe, HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda sauda ortalyǧynyŋ ornynda qonaq üi, sauda orny jäne qoimanyŋ qyzmetın atqarǧan Keruen sarai boldy. 1890 jyly äbden tozyǧy jetken Keruen sarai qazyna qarjysyna qaita jöndelıp, orysşa «Gostinyi dvor» atala bastady. Onyŋ jöndeluıne qaladaǧy sol kezdegı ırı saudagerler Qosşyǧūlovtar äuletı mūryndyq boldy. Onda 72 ırı düken jäne 10 ūsaq sauda lavkalary aşylyp, būl kezde qala saudasynyŋ ışkı ainalymy 1,5 million rublge jetken. Keŋes zamanynda ǧimarat SUM atalyp, keiınnen qazırgı atauyn ielendı.
