Eŋbek qatynasyndaǧy teŋsızdık joiyla ma?

Qazaqstan eŋbek qatynastarynda būrynǧy soqpaqty şiyrlai bermei, tyŋnan jol ızdeu mümkındıkterın qarauy äbden qajet-aq. Bügıngı taŋda qysqa jıp kürmeuge kelmeidınıŋ kerımen «şyqpa janym, şyqpamen» jürgen eldı kedeilıkten qalai şyǧaruǧa bolady? Qazır aşyq aityla bastaǧandai halyqtyŋ basym köpşılıgı kedeilık şegınde ömır sürude. Mūny basqalar emes, halyq qalaulylarynyŋ özderı de moiyndai bastady. Osy kürmeuı kürdelı mäselenıŋ şeşımı qandai?

Rasy kerek, qazır jūmys ısteitın adamdardyŋ özı ailyqtan ailyqqa aqşalaryn şaqqa jetkızıp otyrǧanda endı bıreuler şetelden bälen million funt sterlingke villa satyp alyp jatady. Būl endı Qazaqstan ­Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev aitqan bailar men kedeilerdıŋ arasynyŋ tym alşaqtap ketkenınıŋ aiqyn körınısı.

Osynşama tabiǧi resurs­tarǧa bai eldıŋ bükıl bailyǧynyŋ jartysynan astamyn 162 adam öz qolyna jinap aluy mülde masqara emes pe? Al keibır adamdardyŋ tabysy aiyna 50 myŋǧa da jetpeidı.

Mıne, osy jai endı Parlament deputattaryn da dendep tolǧandyra bastady. Qazaqstan Premer-ministrınıŋ atyna joldaǧan deputattyq saualynda «Qazaqstannyŋ halyq partiiasy» fraksiiasyndaǧy mäjılısmender «būl mäselenı taiau kezeŋde qalai şeşuge bolady?» dep bas qatyruda. Olardyŋ oiynşa, köp keşıktırmei eŋbek qatynasynda jaŋa ūlttyq saiasatty jüzege asyru äbden qajet-aq. Onda jūmys beruşıler men jūmyskerlerdıŋ müddelerı teŋestırıluı kerek. Kedeilık teŋsızdıkten tuynda­ǧanyn ekınıŋ bırı tüsınıp otyr.

Aqtöbe oblysynyŋ Keŋqiiaq ken ornynda eŋbek qatynasyndaǧy oryn alǧan şeteldıkter men jergılıktı tūrǧyndar arasyndaǧy keikıljıŋ bırneşe jylǧa sozylyp keledı. Bıraq älı künge naqty şeşımı tabylǧan joq. Transūlttyq kompaniialarda, negızınen, jūmys beruşılerdıŋ müddelerı köbırek közdeletındıgı talai aitylyp ta, jazylyp ta jür.

Köbıne būl kışı biznes salasyndaǧy käsıporyndarǧa tän. Saiasattanuşylardyŋ aituynşa, Qazaqstanda adam kapitalyn damytatyn naqty memlekettık saiasattyŋ bolmauynyŋ özı osyndai köptegen qiyndyqtarǧa alyp kelıp otyrǧan körınedı. Sodan kelıp, qolynda mümkındıgı barlar baiyǧannyŋ üstıne baiyp, äleumettık jaǧynan az qamtylǧandar kedeilenıp barady.

Ony keşegı qasırettı qaŋtar oqiǧasy aiqyn körsettı. Saiasattanuşy Ermek Asqarov būl turaly öz pıkırın bylai bıldıredı.

«Bız jyldar boiy jıbergen qatelıkterımızdıŋ zardabyn endı tartyp jatyrmyz. Mardymsyz eŋbekaqy, zeinet jasyn ösıru, eŋbek qorǧau men tehnika qauıpsızdıgındegı oraşolaqtyqtar men jönsızdıkter, öndırıstık medisina deŋgeiınıŋ syn kötermeitındıgı, käsıpodaq rölınıŋ qoldan älsıretıluı, basqa da äleumettık baǧyttaǧy keleŋsızdıkter jinalyp kelıp, bır künde jaryldy. Osyny memleket «bızde bärı keremet» dep artyq maqtanǧa salynbai, der kezınde rettep otyruy kerek edı.

Tıptı eldıŋ ekonomikalyq körsetkışterın qarasaŋyz da, bärı körınıp tūr ǧoi.

Qazaqstandaǧy JIÖ-nıŋ eŋbek töleu ülesı 2021 jyldyŋ III toqsanynda 31 paiyz ǧana bolǧan. Keiıngı bes jyl boiy osy körsetkış bır orynda tūr. Ony aitasyz, el basyna kün tuyp, äiel bıtken künkörıs üşın ala dorba arqalap ketken 1990 jyldary būl körsetkış 46,3 paiyz edı. Sonda bız qanşa maqtanşylyqqa salynyp, «otyz eldıŋ qataryna qosyldyq», «ekonomikamyz qaryştar damyp jatyr», «bızdegı ortaşa jalaqy 300000 teŋge» dep böskenımızben, jalpy ışkı önım körsetkışterı basym halyqtyŋ öte kedei tūratyndyǧyn ap-aiqyn körsetıp otyr.

Ärine, ortaşa jalaqy üş jüz myŋ bolady. Aiyna tört million teŋge jalaqy alatyn «Samūryq-Qazyna» atqaruşy direktory men aiyna 50 myŋ teŋge alatyn küzetşınıŋ aqşalaryn qosyp jıberıp, ortaşa jalaqy şyǧarsa.

Al negızınen, Qazaqstanda eŋbekke aqy töleu basqa şikızat şyǧaruşy eldermen salys­tyrǧanda anaǧūrlym tömen. Mäselen, Resei Federasiiasynda JIÖ-degı eŋbekke aqy töleu ülesı – 46,2 paiyz, Kanadada – 52,5 paiyz, Avstraliiada – 48,5 paiyz, Norvegiiada – 51,1 paiyz.

Saiasattanuşynyŋ pıkırımen tolyq kelısuge bolady. Qazır ekınıŋ bırınen sūraŋyz, jalaqysynyŋ 70-80 paiyzy azyq-tülıkke ketetının aitady. Baǧa apta saiyn qymbattaidy. Halyqtyŋ tūtynuşylyq mümkındıkterı basqa eldermen salystyrǧanda anaǧūrlym tömen ekendıgı baspasöz betınde talai jazyldy.

Sarapşylardyŋ özı ūlttyq statistika mälımetterıne süiene otyryp, elımızdegı azyq-tülık pen alkogolsız susyndarǧa tūtynuşylyq şyǧyndardyŋ tym joǧary ekenın aituda. Būl körsetkış Qazaqstanda 2020 jyly 54 paiyzdy qūrasa, 2021 jyly 56,6 paiyz bolǧan. Al Reseide 2020 jyly 32 paiyzdyŋ töŋıregınde tırkelgen. Al kommunaldyq, telefon tölemderı, kiım satyp alu, kölık jäne basqa da şyǧyndardy qossaŋyz, qarapaiym tūrǧyndardyŋ körpesıne qarai kösılıp otyrǧanyn anyq baiqaisyz.

Ony aitasyz, 2020 jyldyŋ III toqsanymen salystyrǧanda biyl alǧaşqy ekı aida azyq-tülık önımderı 4,7, tūtynu tauar­lary – 8, aqyly qyzmet 5,5 ese qymbattaǧan.

Eŋbekaqy teŋsızdıgınıŋ eŋ basty sebebı qaida jatqanyn Mäjılıs deputattary da aşyq aita bastady. Işkı saladaǧy eŋbekke aqy töleu men salaaralyq disproporsiialardyŋ arajıgınıŋ alşaqtyǧynda jatyr. Mūny retke keltıru üşın däl qazırden bastap qolǧa alynuy tiıs keşendı ıs-şaralar kerek. Ol üşın eŋ bırınşı eŋbek qatynasy salasynda jaŋa ūlttyq saiasat äzırlenuı qajet-aq. Osy baǧytta bedeldı komissiia qūrylyp, onyŋ qūramyna memlekettık organdar men käsıpodaqtyŋ, jūmys beruşıler men saiasi partiialardyŋ ökılderı engızgenı jön. Būǧan qosa eŋbek qūqyǧyn jönge keltıretın jaŋa saiasi institut qūrylsa da artyqtyq etpeidı.

Mıne, osyndai ūsynystar men oi-pıkırlerdı qazır halyq qalaulylary auzynan jiı esti bastadyq.

Keiıngı kezde jūmyskerler tarapynan salalyq arttyruşy koeffisientterdı jūmys beruşıler men jūmysşylar arasyndaǧy salalyq kelısımmen bekıtudıŋ dūrys emes ekendıgı turaly da äŋgıme örbıdı. Jūmys beruşı kompaniialar artyq şyǧyn şyǧarǧysy kelmeidı, söitıp salaǧa laiyqty koeffisient qoiuǧa müldem müddelı emes. Sondyqtan mūnai men gaz salasynda, qauıptı jäne asa qauıptı öndırıstık nysandarda eŋbek etetın jūmysşylarǧa eŋbekaqy töleu mäselelerınde osyndai teŋsızdıkter oryn alyp keledı. Ol endı tek Ükımet qaulysymen belgılenuı kerek deidı mamandar.

Aita berse, mūndai mäseleler köp. Bızdıŋ söz etkenımız – Qazaqstan Respublikasy Parlamentı Mäjılısı deputattarynyŋ jūmyskerlerdıŋ eŋbek aqysyna bailanysty deputattyq saualdarynyŋ bır parasy ǧana.

Qazaqstanda teŋsızdıktı şeşu mäselesı naqty kün tärtıbıne qoiyldy. Oǧan aimaqtar arasyndaǧy disbalansty teŋdestıru, sonymen qatar monoqalalardy damytu jobalaryn engızu kerek degen de pıkırler aityluda. Eŋbek qatynasynda jalaqy kölemınıŋ teŋdei boluyna qol jetkızıp, kedeişılıktı tüpkılıktı joiudy maqsat etıp qoiuşylar da bar.

Moiyndau kerek, elde bolǧan daǧdarys – teŋsızdıkten tūtandy. Äleumettık, ekonomikalyq jaǧynan bızdıŋ kenjelep qalǧanymyz aidan anyq boldy. Qordalanyp qalǧan tüitkıldı tüiınder öte köp bolyp şyqty. Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev atap aitqandai, qazır eldegı saiasi jüie men ekonomikanyŋ tetıkterın jetıldıru asa qajet bolyp otyr. Mıne, osy baǧytta bır jaǧadan bas, bır jeŋnen qol şyǧara otyryp, bırlesıp, yntymaqtasa jūmys ısteu kerek.