Orys tılınde jazuşy Viktor Şklovskii 1928 jyly qoldanysqa engızgen «Gamburg esebı» degen qanatty söz bar. Ol osy attas jinaǧynda küştı paluandardyŋ jylyna bır ret qala traktirlerınıŋ bırıne jinalyp alyp, özara küş synasatyn dästürı jaily äŋgımeleidı. Keiın būl frazeologiia «bır sättık tabystar men aşközdık müddelerden ada, azat, şynaiy qūndylyqtar jüiesın» bıldıretın ūǧymǧa ainaldy.
Ötken aptadaǧy däl osyndai alysty boljaityn maqsat ūstanǧan aşyq sipattaǧy oŋaşa kezdesu AQŞ prezidentı Donald Tramp pen Resei prezidentı Vladimir Putinnıŋ arasynda öttı. Ol älemnıŋ saiasi ömırındegı ırı oqiǧa – Gamburgtegı G20 elderı basşylary bas qosqan ekı kündık sammittıŋ aiasynda qanat jaidy. Onyŋ soŋynda ekı özektı mäsele – jahandyq jyluǧa qarsy küres pen erkın saudaǧa qoldau körsetu jönınde qorytyndy deklarasiia qabyldandy. Būlardy osyǧan mūryndyq tanytqan Germaniia kanslerı Angela Merkeldıŋ tabysy retınde atap ötken läzım. Alaida joǧaryda aitylǧan ekı prezidenttıŋ tet-a-tet jaǧdaiynda ūşyrasuynda köterılgen mäselelerdıŋ salmaǧy būlardan kem bola qoiǧan joq.
Ekı lider ekı saǧattan astam uaqyt boiy Ukrainadaǧy, Siriiadaǧy jaǧdailardy, terrorizmmen küres jaiyn talqylady. Olar kötergen mäseleler arasynda kiberqylmys pen kiberqauıpsızdık taqyryby da boldy. Äŋgımenıŋ basynda prezidentter būl salada arnaiy jūmys tobyn qūru kerektıgı jönınde de ūiǧarym ūsyndy. Bıraq Aq üidıŋ egesı bırazdan soŋ jūmysty onsyz da jasai beruge bolatynyn alǧa tartyp, nazardy basqa jaqqa audaryp jıberdı. Söitsek, Resei men AQŞ arasynda 2013 jyly halyqaralyq aqparattyq qauıpsızdıkke qater töndıretın barlyq salany qamtityn aqparattyq-kommunikasiialyq tehnologiialardy paidalanu jüiesı düniege kelgen eken. Ol sondai-aq, memlekettıŋ maŋyzdy infraqūrylymyna şabuyl jasau men terrorlyq äreketterdıŋ aldyn aluǧa da qyzmet etetın körınedı. Sodan bergı aralyqta Vaşington qojaiyny özgerıp ketıp, soǧan bailanysty kadrlar almasyp, resmi dialogtyŋ qarqyny bırşama tüsıp ketkenıne qaramastan, eşkım būl kelısımdı alyp tastaǧan joq. Mūnyŋ tiımdı kelısım bolǧanyn 2014 jyly Sochide ötken qysqy Olimpiadalyq oiyndardyŋ barysy da körsettı. Sol Oiyndarǧa qatysqan jurnalist retınde Adler jerınde qauıpsızdık şaralary öte joǧary deŋgeide bolǧanyna bızdıŋ özımız de kuälandyra alamyz.
Kiberqauıpsızdık üşın küres bügınde bükıl älem üşın asa maŋyzdy mäselelerdıŋ bırı bolyp otyr. Ondaǧy basty maqsat – sol qauıpsızdıktıŋ aldyn alu. Al būl küreste jahandaǧy jetekşı derjavalar – AQŞ pen Reseidıŋ alatyn oryndary orasan zor. Eger osy memleketter arasynda qaqtyǧys, sonyŋ ışınde kibernetikaǧa qatysty kikıljıŋ ornai qalsa, onyŋ zalaly men zardabyn küllı dünie köredı. Salauatty oilarǧa saraptama jasai bıletın amerikalyqtar mūny ūǧynbai tūra almaidy. Sondyqtan ekı eldıŋ arasyndaǧy qarym-qatynas qanşalyqty kürdelı bolyp tūrǧan kezderıne qaramastan, qaşannan mūndai jahandyq maŋyzy bar mäselelerdegı ymyralastyq joiylǧan emes. Osyǧan arnalǧan mäsele talqylau ūdaiy jalǧasuda. Mysaly, biylǧy mausym aiynda ǧana BŪŪ şeŋberınde ekı el ükımetı sarapşylary tobynyŋ otyrysy boldy. Būl rette Resei aqparattyq qauıpsızdıktıŋ halyqaralyq jüiesın qūru jönınde de bırazdan berı ūsynys bıldırıp keledı. Būdan jetken jetıstık: BŪŪ-nyŋ ükımettık sarapşylar toby endı halyqaralyq aqparat qauıpsızdıgı jönınde qorytyndy baiandama jasaityn bolady. Ol ūsynys retınde berıledı. Bıraq aqparat qauıpsızdıgın halyqaralyq deŋgeide qamtamasyz etudıŋ negızgı baǧyttaryn belgılep beretın maŋyzdy qūjat bolmaq.
Ökınışke qarai, mūndai bıtımgerlık niettı älemnıŋ barlyq elderı bırdei qoldap otyrǧan joq. Olardyŋ ortasynda sifrly salada «myqtylyq» baiqatyp, qoqan-loqy jasaudy dūrys köretınderı de kezdesedı. Mūndai kerıtartpalar özderınıŋ älgındei şielenısterdıŋ aldyn aluǧa emes, ony retteuge negızdelgen jospar-jobalaryn ūsynyp älek. Basqaşa aitqanda, Batys ökılderı aqparattyq keŋıstıktı halyqaralyq qauymdastyqtyŋ köz aldyndaǧy taǧy bır «tartys alaŋy», ūrys qimyldaryn jürgızudıŋ qūraly etıp qoiuǧa yntalylyq tanytady. Būǧan qosa, Batys elderı halyqaralyq aqparat qauıpsızdıgı prosesınıŋ kelıssözınde BŪŪ-nyŋ rolın barynşa tömendetuge küş salyp otyr.
Būdan bırqatar uaqyt būryn älemdı jaŋa kiberşabuyl şarlap kettı. Sol joly Wanna Cry virusy 150 eldıŋ 200 myŋnan astam äleumettık jelı paidalanuşysyn şarpyp öttı. Şabuyl jüielı türde jasalyp tūrdy. Qasköiler ärbır eldegı maŋyzdy infraqūrylymdardy taŋdap alyp, kiberşabuyl üşın eşqandai tosqauyl joq ekenın küllı älemnıŋ aldynda däleldep körsettı. Aldaǧy uaqyttarda mūndai şabuyldarǧa tek bankter ǧana emes, sonymen qatar auruhana, elektr quatyn beretın nysandar, kölık toraptary ūşyrauy yqtimal. Hakerler tıptı küştık qūrylymdardyŋ özderıne auyz salulary äbden mümkın.
Gamburgtegı kezdesude, mıne, osy problemalardyŋ bärın oŋdy şeşudı bırlese atqaru jönınde ūiǧarym jasaldy. Bızge ol osynysymen baǧaly. «Gamburg esebı» bızge sonymen qatar XXI ǧasyrda kiberkeŋıstıktegı qoqan-loqy men qauıp-qaterdıŋ tek ūlǧaia tüsetının körsettı. Qazırdıŋ özınde būl keŋıstıkten kelgen şyǧynnyŋ kölemı şaryqtap aspanǧa şyǧyp kettı. Ol milliardtaǧan, trilliondaǧan dollar aqşanyŋ auqymyna jettı.
Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev künı keşe Qauıpsızdık keŋesınıŋ arnaiy otyrysynda kiberqauıpsızdı qamtamasyz etudıŋ özektı mäselelerın talqylauy da tegın emes. «Aqparattyq-kommunikasiialyq tehnologiialar qoǧamǧa, adam ömırıne keŋınen enude. Mūnyŋ özı bızden kiberqauıpsızdıktı talap etedı» dedı Memleket basşysy.
Serık PIRNAZAR
