Europa odaǧyndaǧy eŋ basty memleket – Germaniia qazır Ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ soŋǧy kezeŋındegı Adolf Gitlerdıŋ kezınen bergı bırınşı asa ırı bilık daǧdarysyn bastan keşıp jatyr. Sondyqtan qazırgı künderı älem saiasi sarapşylarynyŋ köbınıŋ nazary osy alman jerıne auyp otyr.
GFR prezidentı Frank-Valter Ştainmaier mūnyŋ zardapty tamyry biylǧy 24 qyrküiekte ötken parlament sailauynyŋ qorytyndysynda bırde-bır saiasi partiianyŋ koalisiia qūruǧa qauqarsyz bolyp qalǧanynda jatqanyn mälımdedı. Būǧan deiın temırdei tıp-tık tärtıpke üirenıp qalǧan german jūrtşylyǧy mynadai belgısızdıktıŋ beleŋıne tüsıp ketken jaǧdaiatqa alaböten alaŋdai bastady.
Koalisiia jasaqtauǧa HDAS/HSS, «Erkın demokratiialyq partiia» jäne «jasyldar» qatysty. Būl sailau qorytyndysy boiynşa aldyŋǧy qatardan oryn alǧan ūiymdar edı. Taǧy bır ırı saiasi ūiymnyŋ müşelerı – sosial-demokrattar (SDPG) Merkelmen bırge jūmys jasasudan bas tartty. Qorytyndyda taraptar türlı mäseleler boiynşa bır-bırlerımen ortaq tıl tabysa almady. Osyǧan säikes, «Erkın demokratiialyq partiia» 20 qaraşa künı kelıssözdı jalǧastyrudan şyǧatynyn mälımdedı. Demokrattardyŋ būl şeşımı kansler Angela Merkeldıŋ josparlaryn tolyq byt-şyt etkelı tūr. Sebebı būdan keiın parlamentte jalpy alǧanda 44 paiyzdyq oryndary bar HDS/HSS pen «jasyldar» koalisiia qūru üşın kerektı dauys mölşerınen aiyrylyp, ükımet jasaqtau mümkındıgın joǧaltady.
Alaida Ştainmaier partiialardyŋ älı de ymyraǧa keletınderınen ümıttı. Sol sebeptı ol saiasi ūiymdar jetekşılerıne qalaida özara tüsınıstık tauyp, koalisiia qūru jönındegı kezdesudı jalǧastyruǧa şaqyrdy. Bıraq partiialar tarapynan būl şaqyrudy tyŋdai qoiatyndar tabylatynyna senım az. Öitkenı olardyŋ ärbırı jaŋadan sailau öte qalsa, parlamentke qosymşa oryn aluǧa mümkındıkterı bar sekıldı sezınedı. Sailaudyŋ qaita ötuıne Angela Merkel de, negızınen, qarsy emes. «Ükımettı azşylyq dauyspen qūrǧannan görı sonyŋ özı ädıl şeşım bolar edı» dedı ol. Aitqandai, ükımettı azşylyqpen qūruǧa bundestagtyŋ spikerı Volfgang Şoible de qarsylyq bıldırdı. «Bızdıŋ tūraqtylyq pen tärtıpke ūmtylysymyz olardyŋ tūraqty köpşılık dauyspen jasalǧanyn talap etedı» dedı ol. Nemıs isteblişmentı mügedekter arbasynda otyratyn osy «auyr salmaqty» saiasatkerdı, Merkel otstavkaǧa kete qalǧan jaǧdaida, kanslerdıŋ ornyna otyra alatyn bırden-bır yqtimal kandidat retınde de qarastyrady.
Bıraq Angela Merkel hanymnyŋ öz oryntaǧynan kete qalatyn türı körınbeidı. Ol «eldıŋ aldaǧy tört jyldaǧy taǧdyryna jauapkerşılıktı» özınıŋ moinyna aluǧa daiyn ekenın baiandap ülgerdı. Osyǧan orai, saiasatker otstavka turaly qaperıne de alǧysy kelmeitının aitty. «Būl turaly söz etudıŋ özı mümkın emes. Qazır Germaniia tūraqtylyqqa mūqtaj» dedı ol. Merkel osy rette SDPG-men ülken koalisiia qūruǧa da äzır ekenın mälımdedı. Alaida sosial-demokrattar taǧy da kelıspedı.
Germaniiadaǧy daǧdarys Britaniia azamattaryn da qatty oilandyryp tūr. Eldegı beldı basylymdar qazır jaŋa bileuşı koalisiia qūru jönındegı kelıssöz sätsızdıkke ūşyraǧan soŋ kansler Angela Merkeldıŋ qandai halge duşar bolyp jatqany jaily jazyp jatyr. «Būl – Europa üşın jaǧymsyz jaŋalyq» dep atap körsettı Times. Gazet şoluşysy Merkeldıŋ qoldauynan aiyrylsa, Fransiiadaǧy prezident sailauynda Emmaniuel Makron jeŋıske jetkennen keiın ornaǧan Germaniia–Fransiia arasyndaǧy jaŋa dinamikalyq beldemşe küireitınıne kümän keltırmeidı. Basylym sondyqtan Europanyŋ keleşekte köretın künın küŋgırt tüstı etıp surettep, Ūlybritaniia, İspaniia jäne İtaliia siiaqty elderdı ışkı problemalardyŋ tūralatynyn atap ötedı.
Konservatorlardyŋ mınbesı – Daily Telegraph gazetı nemısterde oryn alyp jatqan daǧdarys «Europanyŋ eŋ yqpaldy saiasatkerı Merkeldıŋ tura özınıŋ märtebesıne soqqy bolyp tietının» aityp, kanslerde tıptı «qūrlyqty kezıp jürgen özgerısterdıŋ saiasi jelıne» qarsy tūra alatyn immunitettıŋ de jetpei qalǧanyn jazypty.
«Nemıs kanslerınıŋ bedelıne aqyrynda nūqsan kele bastady, – dep pıkır bıldırdı Financial Times. – Būl eldıŋ ışınde de, syrtynda da aitarlyqtai eleulı zardaptardyŋ körınıs beruıne alyp barady». Gazet tılşısı mūnyŋ astarynda Britaniianyŋ Euroodaqpen esep aiyrysuy barysynda «Briussel töreşılerınıŋ» bılgenderın ıstemeulerınde Merkeldıŋ araşa bolatyny jönındegı ümıttıŋ üzıle bastaǧanyna nazar audarady. Sebebı «kanslerdıŋ özınıŋ endıgı bolaşaǧy būlyŋǧyr», «bıraq onyŋ küireuge ūşyraityny turaly tūjyrym şyǧaruǧa tym erte».
Qazır Germaniia qoǧamy jaŋa ükımet jasaqtau turasynda ekıge jarylyp tūr. Mūny nemıstıŋ Äleumettık zertteuler instituty jaqyn künderde jürgızgen saualdama nätijesı körsetıp berıp otyr. Ras, respondentterdıŋ basym bölıgı parlament sailauynyŋ qaitadan ötkenın qalaidy. Olar sūrau salynǧandardyŋ 45 paiyzyn qūraidy. Taǧy 27 paiyzdyq mölşer ükımettıŋ ülken koalisiia arqyly jasaqtalǧanyn jön sanaidy. Tek 24 paiyzdyq jūrtşylyq qana ükımettı azşylyqpen-aq qūra berudı qoldaidy. Bıraq sarapşylar qaitalap ötkızıletın sailauda da biylǧy qyrküiektegı körsetkıştıŋ onşama özgere qoimaitynyn alǧa tartady. Al eger HDS/HSS sol kezdegıden de tömen dauys alyp, SDPG tıptı qūldyrap ketetın bolsa, ülken koalisiianyŋ özı qūrylmai qalar edı.
Endı oqiǧanyŋ būdan ärı qalai örbitını prezidenttıŋ şeşımıne bailanysty bolmaq. Onyŋ aldynda būl rette ekı türlı taŋdau tūr. Bırınşısı – hristian-demokrattarǧa eldıŋ tarihynda bırınşı ret azşylyqpen ükımet jasaqtauǧa rūqsat beredı, ekınşısı – parlamenttıŋ jaŋa sailauy ötkızetının jariialaidy. Būǧan deiın Frank-Valter Ştainmaierdıŋ aldymen «jasyldarmen», erkın demokrattarmen, sosyn SDPG-men aqyldasyp almaqşy körınedı. Sarapşylar prezidenttıŋ būl kezdesulerde «eldegı saiasi daǧdarystan şyǧyp ketu üşın özınıŋ partiialyq eskı dostaryn hristian-demokrattarmen özara kelıse otyryp jūmys jasauǧa itermeleuı» mümkın ekenın joqqa şyǧarmaidy.
Serık PIRNAZAR
