Täuelsızdıgımızdıŋ otyz jyldyq tarihynda kün sanap körkeiıp kele jatqan jaŋa astanamyz – Nūr-Sūltan qalasynyŋ alatyn orny erekşe. Eŋselı elorda, şyraily şahar şejıresınde elıne eren eŋbek etken eŋbekqor jandardyŋ aişyqty qoltaŋbalary jatyr. «Tau men tau kezdespeidı, adam men adam kezdesedı» demekşı, ǧūmyr jolyŋda Allanyŋ qalauymen jüzdesıp, pıkırles, syilas bolatyn asyl azamattar qanşama. Ǧalym Jasqairat Sündetūly bügınde elge tanymal. Ol tyŋ ölkesıne sonau 1958 jyldyŋ jazynda kelıptı. Osy azamatpen jeke öz basym qaşan, qalai tanysyp edım? Äŋgımenıŋ arqauyn sodan bastaiyn…
Qoǧam men zaman özgerıp jatady. Adam ömırınıŋ ärtürlı kezeŋderı bolady. 1977 jyly mausymda otbasymmen Selinograd (qazırgı Nūr-Sūltan) qalasyna köşıp keldım. Sonyŋ aldynda Tyŋ temırjoly aşylyp, qūrylys mekemesıne qūrylys masterı bolyp qabyldanyp, eŋbek jolymdy jalǧastyrdym.
Odan būryn (1969-74) osy qaladaǧy İnjenerlık-qūrylys institutynda oqyp, kündelıktı tırşılıgımen tanys bolsam da, onyŋ adamdary arasyndaǧy qarym-qatynastyŋ suyqtau bolatynyna közım jetken. Sondyqtan özım de tiianaqtylyqqa beiımdelıp, är ısıme ūqyptylyqtyŋ qajet ekenın sezınıp, boi tüzei bastadym. Onyŋ üstıne jūmystaǧy qatal tärtıp, joǧary talapqa ülken jauapkerşılıkpen qarap, alǧan bılımımdı salynyp jatqan qūrylys nysandarynda jetıldırılıp, täjıribe jinaqtauǧa tyrystym.
Qanşa aitqanmen, qala men auyldy, onyŋ adamdarynyŋ mınez-qūlqyn salystyruǧa bolmaidy. Auyl adamdary – tabiǧatynan aşyq, aqjarqyn, niettes, iaǧni auyl mınezdı. Äsırese, qūmdy öŋırdıŋ adamdary aŋqyldaǧan aqköŋıl, adal, päk sezımdı, jüregı keŋ, söileskende turasyn aityp aqtarylady. Olardyŋ tūla boiynan Naryn qūmynyŋ kırşıksız tazalyǧyn baiqaisyŋ, sezınesıŋ de saǧynasyŋ. Tabiǧatqa degen mahabbatyn qūrmetteisıŋ!
Al qala mınezı qytymyr, suyq, tūiyq… Bırden bauyr basyp, üirenıp ketu qiyn bolady.
Ainalaŋda et bauyr jaqynyŋ joq, jalǧyzsyrap, öz-özımdı jūbatyp jürgen kezım de boldy. Keiın sol uaqyttar da artta qalyp, qalanyŋ qym-quyt tırşılıgıne köndıge bastadyq. Süiıktı jūbaiym Saia da qasymda, qobaljyǧan kezderımde süienış, şyn köŋılımen maǧan qoldau körsetıp, niettes, tılektes bola bıldı.
…Jyldar jyljyp jatty. Qalaǧa köşıp kelgenımızge de üş-tört jyldai bolyp qaldy. Jūmys ta bırqalypty, temır joldyŋ tūrǧyn üi nysandaryn salyp, täjıribe jinaqtap, känıgı käsıpke töselıp aldyq. Marapattan da qūr alaqan emespın. Üi alyp, balalarym ösıp, ortamyz tolyp, qatardaǧy qalypty janūianyŋ bırı boldyq. Degenmen de eseie kele, aldyŋda aqyl aitar ülkenıŋ, qysylǧanda qasyŋnan tabylyp, süienış bolar ını-bauyrdyŋ joqtyǧy kei kezde oilandyrmai qoimaidy eken. Jaqsy adamdar qarym-qatynasta ainalaŋda barşylyq qoi. Bıraq ta özıŋ degende tılegı bır, peiılı keŋ, niettes adamdardyŋ qasyŋda bolǧany da öreŋdı ösırıp, köŋıldı jūbatady.
«Oi qualaǧan ümıtpen qaraidy» degendei, 1980 jyldardyŋ basynda Qaiyrǧali aǧamen (Maqūlov) tanystym. Sūŋǧyla, jady eskırmegen. Elden erte ketse de, bärın esınde saqtaǧan. Äkesı İşannyŋ (Maqūldyŋ İşany) ömırın jäne tauyp aitqan şeşendık sözderın, aralasqan el azamattarynyŋ attaryn müdırmei eske tüsıruı, onyŋ ışınde menıŋ äkemnıŋ (Öteş) esımın de bıluı taŋǧaldyrmai qoimady. Äŋgıme arasynda:
– Aǧa, Arqa öŋırınde qyzmet ıstep jürgen el azamattarynan taǧy kımder bar? – dep sūraimyn.
– Bızdıŋ öŋırden şyqqan, osynda eŋbek etıp jatqan azamattar barşylyq qoi. Bırazyn bılemın. Al eŋ jaqyn aralasyp, qadır tūtatyn bır aǧaŋ bar. Ol – Jasqairat Sündetūly, – dedı.
Köp ūzamai Qaiyrǧali aǧa men Mariiam jeŋgei, Jasqairat aǧa men Balaiym jeŋgei bızdıŋ şaŋyraqta bolyp, dastarqannan däm tatty. Bırer jyldan soŋ Elemes aǧa men Ümıt apa Qorǧaljynnan köşıp keldı. Olar da oraldyqtar. Erterekte Almatydan oqu bıtırıp, arnaiy joldamamen Arqa öŋırıne kelgen eken. Osylai yntymaǧy jarasqan bır qauym bolyp aralasyp kettık.
«Dünie üzdıksız özgerıste, özgermeitın Alla Taǧala» dep Abai hakım aitpaqşy, qoǧam özgerıp, adamdary auysyp jatatyn tūrlauy joq ömır ǧoi. Qadır tūtqan Qaiyrǧali men Elemes aǧalarym bügınde aramyzda joq, mäŋgılık mekenderıne ketkenıne de bıraz jyl boldy. «Mahşarda imandary jarqyrap, qabırlerı nūrǧa tolsyn» deimız…
Jasqairat Sündetūlymen 40 jyldai uaqyt boiy aǧaly-ınılı bolyp kele jatyrmyz. Aramyzdaǧy sypaiy qarym-qatynas, ädemı syilastyq üzılgen emes. «Jaqsy adamnyŋ jaqsylyǧy tüsınde, jaman adamnyŋ jamandyǧy ışınde» degendei, Jäkeŋnıŋ jyly jüzınen, saliqaly sözınen jäne jürıs-tūrysynyŋ özınen-aq onyŋ mädeniettı, salmaqty azamat ekenın aŋǧarasyŋ.
«Şyn baqyt – alǧa qoiǧan maqsatqa adaldyq tanytu» deptı akademik Älkei Marǧūlan. Jasqairat Sündetūly adaldyq jolynan ainyǧan joq. Ol – ömırdıŋ synaqtarynan sürınbei ötken jan. Bılım men ǧylym jolynda köp ızdenıp, eŋbek etudıŋ arqasynda özı de ūlaǧatty ǧalym, önegelı ūstaz bolyp qalyptasty.
J.Sündetūly ǧylym jolyna qalai keldı desek, ömır belesterıne köz jügırtkenımız jön. 1958 jyldyŋ jazynda alystaǧy Naryn qūmyna jaqyn auylda mektep bıtırıp jatqan jas tülek respublikalyq Qazaq radiosynan «Aqmolada auyl şaruaşylyǧy instituty aşyldy» degen habardy estidı. Jaqsy habardy esti sala oqu ornyna hat jazyp, oquǧa qabyldau erejesın alady. Ony şaqyru qaǧazy dep Aqmolaǧa at aryltyp kelgen mektep tülegı qabyldau qūjattarymen bırge, bırneşe pännen emtihan tapsyru kerektıgın bılıp, osy synaqtardan ötu üşın kündız-tünı daiyndalady. Söitıp, joly bolyp 1958-63 jyldary Selinograd Auyl şaruaşylyǧy institutynda oqyp, agronomdyq bılım alyp, tuǧan jerınde (Batys Qazaqstan oblysy, Qaztalov audany, «Qūrmanǧazy» keŋşary) üş jyldai öz mamandyǧy boiynşa qyzmet atqarady. Bıraq talaby taudai aǧamyz ǧylym jolyn taŋdaidy, sol jolǧa bar ǧūmyryn arnap keledı. Osy joldaǧy jetıstıkterı men şyqqan biıgın aitar bolsaq, bügınde ol – ekonomika ǧylymdarynyŋ doktory, professor, Qazaqstan Respublikasy Auyl şaruaşylyǧy Ǧylym akademiiasynyŋ akademigı.
Ötken kezeŋ ışınde J.Sündetūlynyŋ 213 ǧylymi eŋbegi jaryq körgen. Olardyŋ jalpy kölemi 324 baspa tabaqtan asady. Onyŋ işinde: 13 monografiia, 28 därıs pen oqu qūraldary, 30-dan asa kıtapşa men ǧylymi ūsynystar jäne köptegen ǧylymi maqalalar bar.
Ǧalymnyŋ oqu orny qabyrǧasyndaǧy qoǧamdyq jūmystaryn bylai qoiǧannyŋ özınde, Agrotehnikalyq universitettıŋ ǧylymi keŋesınıŋ müşesı, kafedra meŋgeruşısı, akademiialyq ǧylymi keŋestıŋ müşesı boldy. Jetekşı boluymen jas ǧalymdardyŋ doktorlyq, kandidattyq jäne magistrlık dissertasiialaryn sättı qorǧauy – Jasqairat Sündetūlynyŋ eren eŋbegınıŋ jarqyn körınısı.
«Ūiada ne körseŋ, ūşqanda sony ılesıŋ» demekşı, Jäkeŋnıŋ şaŋyraǧynda ekı ūl, ekı qyz bala tärbielenıp, özderı de otbasyn qūryp, ömırdıŋ baqyty men berekesın körude. Qyzy Janar äke jolyn quyp, ūstaz ärı ǧalym boldy.
Ǧibratty ǧūmyryŋyz, bekzattyq bolmysyŋyz jalǧasa bersın, Jasqairat aǧa! Aman-sau jürıŋız!
Maqsot MŪQATOV,
Qazaqstannyŋ qūrmettı qūrylysşysy, eŋbek ardagerı, Nūr-Sūltan qalasy
