Bıle bılsek, är ūlttyŋ süikımdı ūldary bolady. Ülkenı de, kışısı de onyŋ esımın jaqsy bıledı, qūrmetpen atap jüredı. Bızdıŋ qazaqtaǧy osyndai azamattyŋ bırı – Däulet Tūrlyhanov bolsa kerek.
ŪLAǦATTY ŪSTAZDARDYŊ ŪLY
Däulet Tūrlyhanov – köpbalaly üidıŋ balasy. Äkesı men anasy mekteptıŋ mūǧalımı boldy. Bolat Tūrlyhanūly dene şynyqtyru pänınen sabaq beretın ärı küresten jattyqtyruşy bolatyn, al anasy Märziia Aitpaiqyzy fizika-matematik pänınen bala oqytty. Arǧy atasy Qasen qajy tar zamanda qajylyq paryzyn ötegen, el-jūrttyŋ qamyn oilaǧan aqylgöi kısı bolsa, onyŋ ūly Tūrlyhan da tegıne tartyp er jetken. Äkesınıŋ pärmenımen orysşa-parsyşa sauatyn aşqan, joǧary bılım alǧan. Audandyq bılım basqarmasyn basqarǧan. Bılım salasynda eŋbek ete jürıp-aq qalamgerlık qabıletın de aşqan. Bırneşe kıtap jazyp, Jazuşylar odaǧynyŋ müşelıgıne qabyldanǧan. Zataevichke bırneşe qazaq änderın jazyp bergen. Alaida ūltjandy azamattyŋ belsendılıgın Qyzyl ökımet köre almai, 1937 jyly «halyq jauy» qataryna jatqyzyp, jetı jylǧa Sıbır türmesıne qamalǧan. Keiınnen atasy aqtaldy. Däulet Tūrlyhanov FSB-dan rūqsat alyp, GULAG arhivınde bolyp bükıl qūjattyŋ köşırmesın alady. Nijnii Tagil dalasynda jatqan atasynyŋ basyna qūlpytas qoiady. Osylaişa, ol tektınıŋ tūiaǧy ekenın däleldedı.
Äkesı Tūrlyhannyŋ meiırımın köre almai ösken Bolat şiraq bolyp ösedı. Qatarynan qalmai oqyp, sportpen şūǧyldanyp er jetedı. Erkın küresten bırqatar jarystarda top jarady. Jürek qalauymen qosylǧan jan jary Märziiamen şaŋyraq kötergennen keiın Georgievka auylyna oralyp, ekeuı de mektepten eŋbek joldaryn bastaidy.
Qūdaidyŋ qūdıretınde şek bolmaidy eken, jas mūǧalımder otbasynan 10 bala örbıdı. Segız ūldıŋ ortasynda qyzǧaldaqtai bolyp ekı qyz östı. 1976 jyly Däulet üşın kütpegen jaǧdai oryn aldy. Ärı äkesı, ärı bapkerı Bolat Tūrlyhanūly altynşy synypty endı bıtırgen Däulettı Almatydaǧy Qajymūqan atyndaǧy sport mektep-internatyna aparatyn bolyp şeştı. Būl kezde Däulet erkın kürestı bırşama igerıp, audandyq jäne oblystyq jarystarda jüldeger de bolyp ülgergen edı. Sol oqiǧany Däulettıŋ özı bylai eske tüsıredı: «Būl äŋgımenı estıgen anam «Bolat pen Märziia on balasyn asyrai almai internatqa berıp jatyr eken dep el söz qylady ǧoi» dep äkemnıŋ şeşımıne qarsylyq ta bıldırgenı esımde. Bıraq äkem, «qabıletı bar balany qalai ūstaimyn, auyldan öse almaidy, astanaǧa barsa mümkın baǧy aşylady» degen öz şeşımınen qaitpady. Söitıp men mektep-internattan bır-aq şyqtym. Alaida mūnda erkın küres seksiiasy bolmai, klassikalyq küreske baruyma tura keldı».
Mıne, Däulet Tūrlyhanovtyŋ küres älemıne, ülken sportqa degen joly osylaişa bastalǧan edı. İnternatta ötkızgen üş jylda oquşylar arasyndaǧy KSRO chempionatynda jüldeger, ekı ret Bükılodaqtyq sport mektep-internattary arasyndaǧy bırınşılıkte chempion atanady. Onynşy synypta tūŋǧyş ret «Dinamo» sport qoǧamynyŋ chempionatynda jeŋımpaz atanyp, «KSRO sport şeberı» normativın oryndaidy.
DARYNDY BALUANNYŊ DAŊQTY JOLY
HH ǧasyrda klassikalyq, iaǧni grek-rim küresınen qatarynan üş Olimpiada oiyndaryna qatysyp jülde alǧan, älem chempionatynda, Älem kubogy bäsekesınde ekı märte jeŋımpaz atanǧan, Europa men Aziianyŋ bırınşılıkterınde, Aziia oiyndarynda jeŋıs tūǧyrynyŋ eŋ biık satysyna köterılgen, KSRO chempionattarynda qatarynan jetı ret chempion atanǧan qazaq baluanynyŋ sporttyq joly äste taqtaidai tegıs boldy deuge bolmaidy. Osynşa jeŋıske jetu, Keŋes odaǧy men täuelsız Qazaqstannyŋ mereiın qatar köteru orasan eŋbektıŋ, qaisar mınezdıŋ jemısı degenımız dūrys bolar.
Bıle bılsek, ol kezde KSRO chempionatyn ūtu degen älem chempionatyn ūtumen deŋgeiles qaralatyn. Öitkenı Odaqtaǧy 15 respublikanyŋ arasyndaǧy bäsekenı jeŋu degenıŋız baqtyŋ janǧany esepteletın. Demek, KSRO qūramasyna qabyldanyp, alyp derjavanyŋ atynan dodaǧa tüsudıŋ özı ülken jetıstıkke baǧalanatyn. Al bızdıŋ Däulet bolsa, sol KSRO chempionattaryn jetı ret qatarynan ūtyp alǧan Odaqtaǧy jalǧyz baluan boldy. Osyndai derekterge köz jetkızgende, qazaqtyŋ qany da, jany da küresker ekenın moiyndamasqa şaraŋ joq.
Däulet 1986 jylǧy el chempionatynyŋ finalynda älemnıŋ ekı dürkın chempiony bolyp ülgergen Kudriavsevtı 16:1 esebımen tıze büktırgende, sport mamandary Odaq kölemınde taǧy bır talantty baluannyŋ paida bolǧanyn aita bastady. Kelesı jyly da Däulet köş basynan körındı. Arasynda Älem kubogyn da qanjyǧasyna bailap ülgergen. Al 1988 jylǧy KSRO chempionaty naǧyz «jan alysyp, jan berısken» chempionat bolǧany sözsız. Öitkenı būl jarysta Olimpiada oiyndaryna kımnıŋ baratyny şeşıletın edı. Qūdaidyŋ qalauymen būl jarysta da Däulet jarqyn jeŋıske jettı. Jarqyn deitınımız Seul Olimpiadasyna berıletın joldama qazaq baluanyna būiyrdy. Osy kezde Odaqtyŋ bırınşılıgınde top jaryp ülgergen Rudak, jastar arasyndaǧy älem chempiony Palaznik, älemnıŋ ekı dürkın chempiony ataǧy bar Kudriavsev syndy baluandar Tūrlyhanovtyŋ salmaǧynda iyq tırestırıp jürgen-tın. Osyndai baluandardy bırınen soŋ bırın tıze büktırgen qazaq jıgıtıne sol tūsta KSRO qūramasynyŋ bas bapkerı Gennadii Sapunovtyŋ köŋılı kädımgıdei qūlaidy. Ataqty bapkerdıŋ «Däulet Tūrlyhanovtyŋ tūla boiy tolyp tūrǧan talant» degenı osy kezde aitylǧan-tyn.
1987 jyly älem chempionatynda küresken Däulet bükıl Skandinaviianyŋ batyryna balanyp kelgen, bırneşe dürkın älem chempiony fin baluany Salumiaekimen şeşuşı beldesuge şyǧady. Finder özderınşe qazaq balasyn ūtatynyna myŋ paiyz senımdı bolyp, aldyn ala dastarqan jaiyp qoiypty, bıraq oǧan eşkım barmai mäzırı būzylmai sol küiınde qalady. Öitkenı Tūrlyhanov fin baluanyn ekı minuttyŋ ışınde tas-talqan etıp ūtady. Osy oqiǧany älem gazetterı jarysa jazǧan edı.
Qanşama küştı sarqyp, jüikenı jūqartyp, 15 respublikanyŋ ışınen ırıktelıp qolǧa tüsırgen jalǧyz joldamany aqtau bır jaǧynan özıne ülken jauapkerşılık artqanyn, ekınşı jaǧynan ülken abyroi bolatynyn Däulet jüregımen sezındı. Sezındı de myqtap äzırlendı. Söitıp, Seuldıŋ boz kılemınde finalǧa deiın qarsy kelgen baluannyŋ bärın tıze büktırdı. Qazaq balasynyŋ şeberlıgı men ekpının körgen küres mamandarynyŋ köpşılıgı Däulettıŋ chempion bolatynyna senımdı bolǧanyn jasyrmaǧan. Bıraq, Olimpiada altyny bır-aq sätte qoldan susyp kettı. Osydan bır jyl būryn ötken älem chempionatynda ataqty Salumiaeki men Kim En Namdy bırınen soŋ bırın alyp ūrǧan Tūrlyhanovqa būl joly korei baluanyn jeŋu būiyrmady. Törtkül dünie köz tıkken būl beldesude jeŋıs ūpai sanymen alaŋ iesıne berıldı.
Osy bır tarihi sät belgılı sport qalamgerı Qydyrbek Rysbekūlynyŋ kıtabynda bylaişa sipattalady: «…Beldesudıŋ üşınşı minuty. Tarazy basy teŋ edı. Kılemge tas keneşe jabysqan Kim Däulettı tobyqtan teuıp älek. Klassikalyq kürestıŋ erejesı boiynşa törttaǧandaǧan baluannyŋ būlai etuge qaqysy joq. Töreşı mūny körse de, körmegen bolyp jür. Aşuǧa mıngen Däulet Kimdı aşy ışekşe sozǧylap alyp, «köpırge» tūrǧan boida aunatyp tüsırdı. Söitıp bır ūpai aldy. Sol-aq eken, baǧanadan aranyŋ ūiasyndai gulegen san myŋ janküier sıltıdei tyna qaldy. Däulet taǧy ūmtyldy. Bıraq Kim uysynan şyǧyp kettı. Qazaq baluany säl tızgın tartsa eskertu aluy kädık. Örşelengen Kim jambasqa salmaq boldy. Däulet şegıne berdı. Osyny kütkendei, töreşı Däuletke «sylbyr jürsıŋ» degendı ūqtyryp öttı. Būl joly Kim Däulettı bır aunatty – ekı ūpai. Tarazy basy endı korei baluanyna qarai audy.
…Soŋǧy sekundtarda Däulet Kimnıŋ aş belıne qol salǧan boida būrai laqtyrdy. Körermen atauly töreşınıŋ qolyna qadaldy. Amal neşık, japon töreşısı sausaǧyn şoşaitqan joq. Onyŋ esesıne tük bolmady degendei alaqanyn jaidy. Sol alaqannan būlt üiırılgendei Däulettıŋ köz aldy tūmandanyp kettı. Kim bolsa kılemdı şöp-şöp süiıp, sekıre jöneldı. Sūmdyq aiqai-süren. Däulet seŋ soqqandai mäŋgırıp tūr».
Degenmen, Kim En Nam da jıgıt eken. Abyroiy aspandap, mol bailyqqa kenelgen korei baluany qoştaspauǧa dätı şydamai, otbasymen bırge Däulettı äuejaidan şyǧaryp salady. Sonda Kim «Jeŋıske sen laiyq edıŋ. Ükımet basşylarynyŋ «Qaitseŋ de chempion bolasyŋ!» degen ämırın sport mamandary ılıp äkettı. «Düniedegı küllı koreidıŋ, prezidenttıŋ tılegı – senıŋ üstıŋde» dese, qalai qyzynbaisyŋ. Arzandyqqa barmaimyn dep sonşa qarsylastym. Saiasattyŋ şyrmauyna bır tüsken soŋ qūtylmaidy ekensıŋ. Odan da küresken jeŋıl. Däulet būdan keiın kılemde kezdespeimız. Men kürestı qoidym. Saǧan para-par keletın baluan joq, Däulet!» dep aǧynan jarylǧan eken.
Olimpiada oiyndarynan keiın ataǧy jer jarǧan baluan İvan Iаrygin de «Sovetskii sport» gazetıne bergen sūhbatynda Däulettıŋ Seuldegı küresıne täntı bolyp «Däulettı klassikalyq jäne erkın küresten Olimpiadanyŋ dausyz chempiony desek jarasady» degenı de Tūrlyhanovtyŋ talantty baluan ekenın paş etpei me?!
Seulden keiın Däulet bıraz uaqyt öz-özıne kele almai jürdı. Sportty qoisam degen oi da mazalady. Bıraq, tektı mınezı taǧy boz kılemge tartty. Aşuyn aqylǧa jeŋdırıp, 1989 jylǧy älem chempionatyna bardy. Şveisariiada ötken älem bırınşılıgınde qarsy şyqqan qarsylastarynyŋ bärın qoǧadai japyryp, altyn medal ielendı. Kelesı jyly ekınşı märte Älem kubogynyŋ jeŋımpazy atandy.
Däulet Tūrlyhanov 1992 jylǧy Olimpiada oiyndaryna küiregen KSRO memleketı atynan qūrylǧan TMD qūramasy sapynda kürestı. Daŋqty baluanymyz Barselona oiyndarynda qola medalǧa qol sozdy. Sodan keiın 1993 jyly Stokgolmde ötken älem chempionatynda kümıs jüldemen küpteldı.
Olimpiada oiyndarynan keiın Qazaqstan ūlttyq qūramasynyŋ bas jattyqtyruşysy bola jürıp, özı de el namysyn qorǧauǧa küş saldy. 1994 jyly Hirosimoda ötken HII Aziia oiyndarynda Qazaqstan ūlttyq komandasy tūŋǧyş ret derbes memleket retınde qatysyp edı. Sonda Däulet bairaqty bäsekenıŋ saltanatty aşylu räsımınde egemen elımızdıŋ tuyn ūstap şyqty. Ol tek qana tudy köterıp qana qoimai, Aziadanyŋ altyn medalın jeŋıp aldy. Keiınnen ekı ret qatarynan Aziia chempiony atandy. 1996 jyly Atlanta oiyndarynda el namysyn qorǧauǧa üles qosty. Özınen būryn şäkırtterıne köŋıl bölgen ol jüldege bır qadam jetpei qalyp, törtınşı orynǧa taban tıredı. Däulet Tūrlyhanovtyŋ bapkerlık jolynda da baǧy janǧanyn aituymyz kerek. Ol baptaǧan bırneşe baluan Qazaqstan komandasynyŋ qorjynyna Olimpiada jäne Aziia oiyndarynyŋ, älem jäne Aziia chempionattarynyŋ altyn, kümıs jäne qola jüldelerın tüsırdı. Özıne Qazaqstannyŋ jäne Qyrǧyzstannyŋ eŋbek sıŋırgen jattyqtyruşysy ataǧy berıldı.
MEMLEKET JÄNE QOǦAM QAIRATKERI
Köpşılık üşın Däulet Tūrlyhanov esımı aldymen sportşy maǧynasyn oiǧa äkeledı. Al onyŋ memlekettık jäne qoǧamdyq qairatkerlıgıne män bere qoimaidy.
1994 jyly Däulet Tūrlyhanov Joǧarǧy Keŋestıŋ deputaty bolyp sailanady. Būl älı sporttan tübegeilı qol üzbegen kezı edı. Bır jaǧynan ūlttyq qūramanyŋ bas bapkerı bolsa, ekınşıden, özı de älı küresetın. Sol kezeŋdı Däulettıŋ özı bylaişa eske alady: «Būl kezde otyzdan jaŋa asqan, saiasatqa maŋyz bermeitın kezım bolatyn. Sporttan da tübegeilı qol üze qoimaǧanmyn. Parlament deputaty bolyp sailanǧannan keiın eldık, memlekettık tūrǧydaǧy ısterge maŋyz berıp, üzeŋgıles azamattarmen bırıgıp jūmys ısteuge kırıstım. Şerhan Mūrtaza, Fariza Oŋǧarsynova, Serıkbolsyn Äbdıldin, Ūzaqbai Qaramanov, Qaratai Tūrysov sekıldı bedeldı, ūltjandy aǧa-apalarymmen qoian-qoltyq jūmys ıstegenımdı özıme ömırlık mektep sanaimyn. Ol kısıler «Al chempion-batyrymyz şäi ışpeimız be?! Saǧan tapsyrma, myna mäselenı sarapta, myna mäselenı pysyqta…» dep erkeletıp te qoiatyn.
Däulet Tūrlyhanov 1995-1999 jyldary bırınşı şaqyrylymdaǧy Parlament Mäjılısınıŋ deputaty boldy. 2000-2004 jyldary jaŋadan qūrylǧan QR Turizm jäne sport ısterı agenttıgınıŋ töraǧasy boldy. Sodan keiıngı ekı jylda QR Mädeniet, aqparat jäne sport ministrlıgınıŋ Sport komitetın basqardy. Keiınnen «Samūryq-Qazyna Astana» korporativtı qorynyŋ basşysy, «SemAZ» kompaniiasy direktorlar keŋesınıŋ töraǧasy mındetterın atqardy. Qoǧamdyq negızde Düniejüzılık küres federasiiasynyŋ (FİLA) basşylyǧynda qyzmet ıstedı. Bügıngı taŋda Aziia küres türlerı federasiiasynyŋ prezidentı bolyp jür.
Jastaiynan bükıl ömırın küreske ainaldyryp kele jatqan Däulet Tūrlyhanovtyŋ eŋbegı memleket pen qoǧamdyq ūiymdar tarapynan joǧary baǧalandy. Qai salada jürse de el men ūlttyŋ müddesıne etken eŋbegı üşın «Qūrmet», «Parasat» ordenderımen, ekı märte «Eren eŋbegı üşın» medalımen marapattaldy. Ötken jyly Memleket basşysy Q.Toqaevtyŋ qolynan III därejelı «Barys» ordenın alsa, biyl Astana qalasynan Mäjılıs deputaty bolyp sailandy. Sondai-aq «Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı», «Qazaq sport akademiiasynyŋ qūrmettı professory», «Resei Federasiiasy Sport akademiiasynyŋ akademigı», pedagogika ǧylymdarynyŋ kandidaty, «Abai jäne Jarma audandarynyŋ Qūrmettı azamaty» degen ataqtary da bar.
JÜREGI JOMART, NAMYSY NAIZAǦAI
Däulet Tūrlyhanovtyŋ azamattyq kelbetı men qaiyrymdylyǧy jönınde de aitar äŋgıme bır töbe bolady. Är jyldarda käsıpker retınde respublika aumaǧynda bırneşe käsıporynnyŋ qūryltaişysy bolyp, olardyŋ jūmysyn üilestıre bıldı. Qaiyrymdylyq jäne demeuşılık ıs-şaralardy ūiymdastyrady.
Memleket jäne qoǧam qairatkerı Düisenǧazy Musin aitqan myna bır ǧana sözdı aitqym keledı. «Kezınde özınıŋ talantyn baǧalap, ülken sporttaǧy nesıbesın aluǧa yqpal etken, Mäskeude tūratyn ataqty bapker Gennadii Sapunov jasy kelıp, tūrmysy qiyndap qalǧanda Däulet Tūrlyhanov oilanbastan qol ūşyn sozdy. Keŋes odaǧy sportyna ölşeusız eŋbek sıŋırgen bapkerın Almatyǧa äkelıp, baspana ūsynyp, jaǧdaiyna qarailasty. Jaqynda dünieden ozǧan aŋyz bapker qaitar aldynda Däuletke degen rizaşylyǧyn aityp tauysa almai kettı» deidı eks-senator Tūrlyhanovtyŋ bır ısın mysalǧa alyp. Būl daŋqty baluannyŋ adamgerşılıgı men jomarttyǧynyŋ bır ǧana körınısı ekenı sözsız.
Boz kılemge şyqqanda namysy naizaǧaidai jarqyraityn, dos dese aqjarqyn keiıppen aŋqyldaityn Däulet Bolatūly bügınde süigen jary Gülnarmen bırge altyn asyqtai ūldaryn, kümıs qasyqtai qyzdaryn ösırıp, olardan nemere süiıp jürgen baqytty ata-ana bolyp otyr.
İä, är ūlttyŋ süikımdı ūldary bolady. Ūltyna, memleketıne şynaiy jüregımen qyzmet etetın erlerın el-jūrty da alaqanyna salyp erkeletedı. Olai bolsa, sen de qūrdasym, halqyŋnyŋ Däuletı bolyp jüre bergeisıŋ…
