İassaui igılıgı

IýNESKO-nyŋ ūiǧarymymen 2016 jyl Qoja Ahmet İassaui jyly bolyp atalyp öttı. atalǧan jylda İassaui mūralary keŋ taldanyp, bılım ordalarynda därıster oqylyp, osy salanyŋ zertteuşılerınıŋ  basyn qosqan alqaly jiyndar öttı. Bükıl Türkı düniesınıŋ şamşyraǧy İassaui ılımıne qaita oralu, onyŋ ölmes mūrasyna jaŋa közqaras – iassauitanudyŋ jaŋa tynysyn aşyp, tyŋ serpılıs berdı. Ǧūlama ömır sürgen ortaǧasyrlyq jazba eskertkışterın tärjımalauda şyǧystanuşy-ǧalym, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty Törälı Qydyrdyŋ ızdenısterı joǧary baǧalanuda. Ǧalym Qoja Ahmet İassaui hikmetterınıŋ tolyq nūsqasyn audaryp, baspaǧa ūsynǧan bolatyn. Osyndai oŋ ısterdıŋ bırı elordamyzda ötıp, ǧalymmen sūhbattasudyŋ sätı tüsken edı. Osy joly hikmetterdıŋ tärjımasy jäne onyŋ zerttelu barysyna qanyqtyq. Al, ǧalymnyŋ «Bız älı İassaui ılımın taldaudan görı älı de taŋdanumen kelemız» degen pıkırı de köp jaittyŋ betın aşqandai boldy. 

«Fizuli, Şamsi, Saihali,
Nauai, Saǧdi, Firdousi,
Qoja Hafiz – bu hämmasi,
Medet ber, ia şagiri fä­riiad» dep Abai atap aityp, medet sūraǧan şyǧys şaiyr­­larynyŋ mūrasy qazaq oqyr­man­daryna tolyq jettı me?
– Şyǧys jauharlarynyŋ jüregımızge jetpei, olardyŋ ozyq tūlǧalarynyŋ şyǧar­maşylyǧynan beihabar bo­luymyzdyŋ bır sebebı terıs audarmasynda jatyr der edım. İä, şyǧys şaiyrlary audaryldy. Ökınışke qarai, şyn mänındegı Hafiz – bız oqyǧan Hafiz emes. Osyǧan deiıngı audarmalardan jetken Hafiz – «äiel qūmar» Hafiz, Omar Haiam – «şarapqūmar», ūstazyna ǧaşyq bolǧan Rumidı de jaǧymdy beinesın köre almaimyz. Bū­lardyŋ mūrasy parsy tılınen aǧylşyn tılıne, odan orysşalanyp, sodan baryp qazaqşaǧa audaryldy. Tüp maǧynasynan, şyǧystyŋ dästürlı mädenietınen habary joq tärjımaşy öŋın ainaldyryp jıbergen. Şyǧys ǧazaldarynyŋ bızdıŋ elde keŋ taralmauynyŋ bır körınısı osynda jatqandai. Belgılı ǧalym Ötegen Kümısbaev İranda üş ai oqyp kelgennen keiın bırınşı därısınde-aq, «Bızdegı Omar Haiam – İrandaǧy Omar Haiam ekeuı ekı basqa adam» deuınıŋ jany bar. Naǧyz Omar Haiam – taqua, dındar adam. Tura sol sekıldı şyǧystanuşy, sopytanuşy, dıntanuşylar bolsyn, ǧazaldardy tüpnūsqadan audaryp, şyn maǧynasyn kör­setkende onyŋ ǧylymi ılım, ahlaq tärbiesı ekenın jetkızsek, oqyrmandardyŋ mädeni, ruhani öresı köterılıp, kökırek közı aşylar edı. Sonda ǧana Abai aitqan şyǧys şaiyrlarynyŋ taza būlaǧynan susyndar edık. Arada bıraz ǧasyrlar ötıp, dästür üzıldı. Sopylyq dıni terminderden aiyrylyp qaldyq. Ol tügıl keibır dıni sözderdıŋ maǧynasyn tüsınbeitın kezge jettık qoi.

– Bızder ruhani sūra­ny­symyzǧa tıl bılmegendıkten orys tılı arqyly baramyz, türkılık tabiǧatymyzǧa jaqyn mūrany jatsynuymyz da osydan ba?
– Jalpy tek qana Hikmet emes, orta ǧasyrlyq tuyndylardy zertteitınderdıŋ eskeretın negızgı tört närsesı bar. Ol özınıŋ tılın jetık bıluı kerek. Mysalǧa aitalyq, Halifa Altai atamyz arabşa jaqsy bıldı. Bıraq bügıngı qazaq tılınıŋ stilistikasyn, jazu mänerın jetık bılgen joq, sol sebeptı Halifa Altaidyŋ audarǧan Qūrany auyr oqylady. Ekınşısı, orta ǧasyrdaǧy türık-şaǧatai tılın jaqsy bılu qajettıgın aitpasa da tüsınıktı. Sondai-aq, sol kezeŋdegı arab tılı kalligrafiiasyn, arab älıpbiınıŋ damu kezeŋın jetık meŋgeru kerek. Qūrannyŋ eŋ alǧaşqy aiattary tüsken kufa jazuy, odan bölek suls, nash, taliq, nastaliq bolyp damyp otyrǧan. Törtınşısı, asa maŋyzdysy, dıni-sopylyq terminderdıŋ ataularynan habardar bolu kerek. Köptegen audarmaşylar osyǧan män bermeidı.
Aitalyq, Şariǧatta «rend» degen tüsınık bar. Altyn Orda däuırınde ömır sürgen Harazmidıŋ «Mahabbatnama» degen şyǧar­masyn oqyp otyrsaŋyz, onda «Men rendpın, barar jerım harabat» deidı.
Bügıngı tılde «rend» degen söz şarǧi amaldardy oryndamasa, künä bolatyndyǧyn bıle tūra, qūlşylyq jasamaityndardy iaǧni namaz, orazanyŋ sauabyn bıle tūra, nemqūraily qaraityn adamǧa qarata qoldanylady. Iаǧni, «rendtıŋ» fiqhtaǧy termin retındegı maǧynasy osy. Al, sopylyq termin retınde būl dünienıŋ läzzattarynan bas tartyp, Haqqa jürek būrudy reŋd dep ataǧan. Būl – «bar yqylasymdy Allaǧa būrdym» degen söz. Mūny mutasauuf, iaǧni sopytanuşy ǧalym audarmasa, qatardaǧy dındar degen adamnyŋ özı alǧaşqy aitylǧan maǧynasyna jete almaidy. Sözdıkte «Harabat» degen söz oirany şyqqan jerdı bıldıredı. Al, sopylyqta, kerısınşe, jürek tynym tabatyn, ruhani azyq alatyn jerdı aitady. Harazmidıŋ «Men rendpın, barar jerım harabat» degen joldaryn «Men būl dünienıŋ qyzyqtarynan bas tartqan janmyn, baratyn jerım ruhani sūhbat orny, iaǧni hanaka, meşıt» dep tüsıngen oryndy bolmaq. Aitaiyn de­genım, sopylyq terminderdı bılmegen adam sopylyq mätınnıŋ maǧynasyna boilap kıre almaidy. Ol üşın «istilahät-e irfanidı» iaǧni, sopylyq terminderdıŋ qoldanylu jüiesın jetık bılu qajet. Ondai sözdıkterde ǧaşyq pen maşūq älemı, gül men ara, şarap pen şaraphana sözderınıŋ sopylyq maǧynasy barynşa aşyp körsetılgen. Mysaly, Şyǧys ädebietınde «Jūmbaq tıl» atalǧan Hafiz Şirazi özınıŋ bır öleŋınde: «Allaǧa şükır, men üşın şaraphananyŋ esıgı qaşanda aşyq, sol jerge künde baramyn» deidı. Omar Haiam ekı sözınıŋ bırınde şarap dep aityp, jyrǧa qosady. Eger ony sopylyq terminderdıŋ közıldırıgımen oqysaŋyz, onda basqa älem paida bolady. Şarap – Allanyŋ nūry. Şaraphana degen söz – ūstaz ben şäkırttıŋ arasynda bolatyn sūhbat ötetın jer. Sondyqtan da ony böten maǧynasymen oqyp, kerısınşe tüsınıp jüremız.
Bügıngı audarmalarda osy tört närse jetpeidı, keremet ǧazaldardyŋ tört qūbylasy teŋ kelmei jatatyny da sondyqtan. Tıptı, osy üşeuınıŋ bärın bılıp, bıreuın meŋgermese de onda tär­jıma oidaǧydai şyqpaidy.

Hikmettı tek
İassaui aitqan
– İassaui mūrasyn zert­teuşılermen bırge hikmetterdı qazaqşa söiletudıŋ nätijesı qalai?
– Kemeldıktı jyrlaǧan aqyn mūrasy ädebi, tıldık häm filosofiialyq tūrǧydan zerttelıp, zerdelenıp keledı. «Diuani hikmettıŋ» bırneşe ret ǧylymi jäne körkem audarmasy jasalyp, oqyrman nazaryna ūsynyldy.
Degenmen, bügıngı künge deiın hikmetter qazaq tılıne on şaqty ret audarylǧan bolsa, bıreuıne bırı jetpei jatady. Tüpnūsqaǧa sälde bolsa da jaqyndaǧany türkıstandyq Änuarbek degen aqsaqaldyŋ audarmasyn aitar edım. Sebebı būl kısı oŋtüstıktıŋ tumasy, Qūsşy atadaǧy maq­sūmdar äuletıne jaqyn jürgen, tariqatty tüsınetın adam jäne onyŋ üstınen ūstazy qarap otyrdy. Būnyŋ özınde de aqsaqaldyŋ akademiialyq bılımı bolmaǧannan aqsap jatqan tūs­tary joq emes. Menıŋ köŋı­lıme ūnaǧany osy boldy.
Jalpy audarmalardy ekıge bölıp qarau kerek. Bırı – ǧylymi audarma, mūnda ūiqas şart emes maǧyna dūrys berıluı tiıs. Ekın­şısı – körkem audarma. Mūnda, negızınen, yrǧaq pen ūiqasqa erekşe nazar audarylady.
Aldyŋyzda otyrǧan paqyr da hikmettı qazaq oqyrmandaryna jetkızuge talpyndy. Bız İassaui mūrasyn baspaǧa daiyndau barysynda 1904 jyly Qazanda basylǧan kıtapqa arqa süiep, sony baspaǧa daiyndadyq. Sebebı būl basylym basqa nūsqalarǧa qaraǧanda, tolyqtyǧymen ärı keŋ taraǧandyǧymen erekşelenedı. Tüpnūsqadan alşaq ketpeuge tyrystyq. Jäne audarma dep emes, ony Atamyzdyŋ sözın bügıngı tılge beiımdeu dep atadyq. Eŋbekte jer-su attaryn, Qūran aiattaryn bölıp körsettık, kırme sözderdıŋ maǧynasyn, onyŋ qoldanu aiasyn anyqtap, müm­kındıgınşe keŋ maǧlūmat beruge tyrystyq. Onyŋ baǧasyn ǧalymdar aita jatar, bıraq, osy saladaǧy tūşymdy dünie boldy degen ümıtımız bar.

– Babalarymyzdyŋ sözın bügıngı tılge ikemdegende köp­şılıgımızge beitanys «Hikmet» sözınıŋ maǧynasynan bastaǧan jön bolar?
– Hikmet – būl danalyq sözı.
Ol maqal-mätelderden de jo­ǧaryraq tūrady. Sebebı maqal-mätelder halyqtyŋ auyzekı sözınen jinalǧan bolsa, hikmet – äulielerdıŋ, hastardyŋ iaǧni ruhani kemeldengen adamdardyŋ aitqan sözderı, oilary. Qazaq­tyŋ ǧana emes, bükıl türkı halyq­tarynyŋ ruhani jady – osy hikmetterde jatyr. Ol – jai ǧana ädebi mūramyz emes, ruhani qūndylyǧymyz, asyl qazynamyz. Adam balasy jaratylysynan danalyqqa qūştar keledı, dana­lyqqa mūqtajbyz. Halyqtyŋ ruhaniiatqa qyzyǧuşylyǧy artpasa, bır mysqal kemımeitını sodan bolar.
Dıni tüsınık boiynşa bırınşı satyda Qūran aiaty tūrady, ekınşı – hadis bolsa, hikmet alǧaşqy ekeuın ūlyqtaidy. İassauidıŋ «menıŋ aitqandarymnyŋ bärı Qūran sözı» deitını de sondyqtan. Iаǧni, Qūran aiattaryn köpşılıkke ūǧynyqty tılde körkem sözben jetkızuı. Aiat, hadisterdı būrma­lauǧa bolmaityn sebeptı äu­lieler aitqan danalyq sözderdı de būrmalauǧa rūqsat etılmegen. Jäne hikmetterdı tek qana İassaui aituǧa bolady degen tüsınık qalyptasqan. Sondyqtan da keiıngı şäkırtterınıŋ ūstazynyŋ «tahallusymen» iaǧni, ädebi atymen qalam terbeuınıŋ bır syry da osynda jatyr.
Jalpy, ortaǧasyrlyq äde­biet, negızınen, sopylyq ädebiet desek, onda sopylyq ädebiet būl – ǧazaliiat. Iаǧni, ǧarıpter (arif – aqiqatty ızdeuşıler) men ǧaşyqtardyŋ (Allanyŋ didaryna ǧaşyqtar) bärı de ışkı sezımderın jyrlauda ǧazalǧa jügıngen. Ärine, basqa da öleŋ qūrylystary men janrlar da ömır sürgen. Mysaly, Färidaddin Attar, Jäläläddin Rumi sekıldı ǧaşyqtar kölemı şektelmegen mäsnäuimen jyr joldaryn jazǧan. Bıraq, sopylar üşın ışkı ruhani sezımdı jyrlauda ǧazal qolaily bolǧan. Jaŋaǧy Rumidıŋ özı de elu myŋ joldyq mäsnäuidı jyrlaǧanda alǧaşqy on segız bäiıtın şyǧaryp baryp bır kürsıngenı belgılı. Onyŋ «Diuan-e käbir» iaǧni «Ülken jinaǧy» ǧazalmen jazylǧan. Hafiz, Attar, Sanai, Mäuläui, Jämi, Nauai, Maşrab, Ataii sekıldı sopy aqyndardyŋ bärı de ǧazal jazǧan. Būl janrdy egjei-tegjeilı taratyp aituymyzdaǧy maqsat – İassaui jyrlaǧan hikmet janrynyŋ qūrylymy ǧazalmen bır ekendıgı. Bylaişa aitqanda, hikmet ǧazaldyŋ öleŋ qūrylysyn tolyǧymen boiyna sıŋırgen. Syrttai qaraǧanda, ekeuı bır. Bıraq basqa sopy aqyndardykı ǧazal dep atalsa, İassauidıŋ «ǧazaldary» hikmet dep atalǧan. Onda hikmet degenımız ne?
Arab tılınde «Hikmet» dep danalyq sözdı aitady. Iаǧni ǧazalǧa qaraǧanda, hikmettıŋ ügıt-nasihat jaǧy basym. Auam­dardyŋ jazǧany ǧazal dep atalsa, hastardyŋ (äulieler) jazǧany danalyq söz retınde moiyndalyp, arnaiy qūlşylyq räsımderınde oqylǧan. Hikmettıŋ sondyqtan da İassauidıŋ jyrlary jäi ǧana «Diuan» dep emes, «Diuani hikmet» iaǧni «Danalyq sözder jinaǧy» dep ataluynyŋ bır mänısı de osynda.
İassaui ne üşın hikmet aitty? Aiat-hadis arabşa bolsa, ädebiet, söz önerı parsyşa bolatyn. İassaui olardy hikmet retınde ūsyndy. Ol degenımız – adamnyŋ arab düniesıne kırmei-aq, osy bılım arqyly, hikmet arqyly Allanyŋ sözıne boilap, islam dının ūstanuyna, ruhani azyq aluyna jol aşuy. Ol şäkırtterın tärbielep, ruhani mektep qalyptastyrdy. Bükıl türkı düniesın islamdandyru üşın sol kezdegı Deştı Qyp­şaq, Mäurännähır, Horasan aima­ǧyna ǧana emes Kışı Aziiaǧa, Osmanlyǧa jıberu üşın halyq­tardy islam dınıne tartu üşın şäkırtterın belgılı bır därejede tärbielep, türkı düniesınıŋ tolyq islamdanuyna eŋbek etıp, maqsatyna qol jetken.

Tüpnūsqa tabylmai jatyr
– Bır sözıŋızde iassaui­ta­nudaǧy eŋ özektı mäsele­lerdıŋ bırı hikmetter jina­ǧynyŋ tüpnūsqasynyŋ tabylmauy dedıŋız. İassauidıŋ jazbalarynyŋ eŋ könesı qai ǧasyrǧa tiesılı?
– Älem kıtaphanalarynda «Diuani hikmettıŋ» bırneşe jüzdegen qoljazbalary saqtal­ǧan. Sondai-aq, HH ǧasyrdyŋ basyna deiın jaryq körgen litografiialyq nūsqalardyŋ özı – bır töbe.
Bügıngı ǧylymǧa belgılı eŋ eskı nūsqalardyŋ özı HVI ǧasyr­dan aryǧa barmaidy. İassaui babamyzdyŋ HII ǧasyrda ömır sürgenın eskersek, aradaǧy tört ǧasyrlyq «ünsızdıkte» äu bas­taǧy mätınnıŋ qanşalyqty özgerıske ūşyraitynyn közge elestetudıŋ özı qiyn.
Ǧalymdar arasynda «Diuani hikmettıŋ» eŋ eskı nūsqasy Meşhedtegı (İran İslam Respublikasy) İmam Reza kesenesıne qarasty qoljazbalar qorynda saqtauly tūr degen bır «aŋyz» bar. İassauitanuşylar arasyna taraǧan osy bır «aŋyzdyŋ» aq-qarasy anyqtalǧan joq. Bız İmam Razaui atyndaǧy kıtaphanaǧa sūrau salǧanymyzda, ol jerdegı 2-3 nūsqanyŋ bar ekenı, alaida «nastaliq» ülgısımen jazyl­ǧanyn atap öttı. Eger arab em­lesınıŋ nastaliq ülgısımen jazylǧan bolsa, onda HVIII-HIH ǧasyrdan aryǧa barmaidy degen söz. Sebebı «Nash» ne «Taliq» bolǧanda eŋ qūryǧanda babamyzdyŋ zamanyna jaqyndai tüser edı. Men İrannyŋ Parlament kıtaphanasynda boldym. Sūrastyra kelgenımde, seksennen asqan aqsaqal «Sen tūrmaq, özımız de bılmeimız. Mūnda jüz myŋnan astam qoljazba jatyr. Onyŋ jartysynyŋ da kartotekasyn jasap ülgergenımız joq» dedı. Desek te, sol kıtaphananyŋ sirek kıtaptar men qoljazbalar qorynyŋ şaŋyn bır qaǧatyn uaqyt jetken siiaqty.
Bügınde «Diuani hikmettıŋ» eŋ eskı nūsqalarynyŋ bırı Sankt-Peterburgtegı Şyǧys qoljazbalar institutynyŋ qorynda saqtauly tūr. Mūny kezınde belgılı türkıtanuşylar Ä.Näjıp, A.Şerbak aityp ötken bolatyn. Bıraq onda bütın bır mätın emes, bar-joǧy tört-aq
jol. Iаǧni, hikmet te emes. Bügınde ǧylymǧa belgılı eŋ eskı qoljazba Türkımenstan Ǧylym akademiiasyna qarasty kıtaphanada saqtalǧan.
İslamnyŋ alǧaşqy jyldary ǧylym men bılım ortalyǧy Şam şahary boldy. Iаǧni, bügıngı Siriia elı. Sodan keiıngı ǧylymi ortalyq 8-13 ǧasyr­larda Baǧdat qalasy boldy. Moŋ­ǧoldar kelıp Abbasidter hali­fatyn qūlatqannan keiın, örkeniet ortalyǧy Balh, Gerat şaharlaryna qarai auysty. Sodan Samarqand pen Būharaǧa deiın jettı. Hikmetterdıŋ eŋ eskı qoljazbalary bır bolsa, Balhta boluy mümkın. Sebebı, 15-16 ǧasyrlarda sol jerden köptegen ǧūlama, şaiyrlar şyqqan bolatyn. Äbdırahman Jämi bastaǧan sopy-şaiyrlar sol jerlerde mektep qalyptastyrǧany belgılı.
Osydan bıraz jyl būryn Türkıstandaǧy İassauitanu ortalyǧy Taşkenttegı şy­ǧys­tanu institutynyŋ qoljaz­balar qorynan 250-ge tarta qol­jazbalar tauyp, solardyŋ sipattamasyn jasap, kıtap re­tınde jaryqqa şyǧardy. Bıraq būl jūmys aiaqsyz qaldy. Älem kıtaphana qorlarynda jatqan hikmetter jinaǧynyŋ ortaq bazasyn jasaqtap, solardyŋ ışınen eŋ senımdı nūsqasyn jasaityn uaqyt keldı.
Al Qazaqstanda tabylǧan soŋǧy qoljazba retınde Kökşetauda tabylǧan qoljazbany aituǧa bolady. Asyl jädıgermen tanysyp şyǧudyŋ sätı tüstı. Ädemı saqtalǧan eken. Bıraq būl qoljazba da HÜIII ǧasyrdan aryǧa barmaidy.

Taldaudan görı älı de taŋdanumen kelemız
– İassaui tolyq aşylǧan joq. Tıptı, osydan bır ǧasyr būrynǧy aşylǧan derekterdıŋ ainalasynan ūzap kete almai, sol kezeŋderdegı ǧylymi jaŋa­lyqtardyŋ deŋgeiıne jete de almai jatyrmyz. Onyŋ mūrasyn taldaudan görı älı de taŋdanumen kelemız. Qoja Ahmet İassauidıŋ balalyq şaǧy, tariqatqa deiıngı ömır belesterı, tariqattaǧy kezderındegı ömırbaiany älı künge deiın jūmbaq. Onyŋ qanşa jyl jasaǧanyn da anyqtai almai otyrmyz. Bıreuler alpys üş jyl dese, bıreuler 120 jylǧa aparady.
Keşegı Keŋes odaǧynyŋ kö­leŋkesınen şyqqan ǧalymdar dındı zertteu metodologiiasyn jetık bılgenımen de, sopylyq mektebınıŋ ışıne kırgenımız joq qoi. Işkı laboratoriiasyna üŋılu üşın ruhani daiyndyǧy men bılımı boluy kerek. Şy­ǧystanuşy Zärrinkubtıŋ «sız­der qanşalyqty sopylyq şy­ǧarmany oqydym degende­rıŋızben de tek syrtqy qabyǧyn jep, ışındegı dänınıŋ dämın tatyp körgen joqsyzdar» dep aitqany bar. Rasynda da, ony tüsınu üşın ışıne boilau kerek.

– Būl jerde oqyrmandarǧa tüsınıktı boluy üşın İassaui tariqatyna ǧylymi tü­sı­nıkteme beru kerek bolar?
– Türkı dalasyndaǧy eŋ köne tariqat – İassaui tarihaty. İassaui tariqatynyŋ qaşan toqtaǧany, būl joldyŋ soŋǧy şaiqysy kım bolǧandyǧy turaly naqty derek joq. HVI ǧasyrda ömır sürgen Mahmūt Hazini özınıŋ eŋbekterınde sol uaqytqa deiıngı iassauiia pırlerınıŋ altyn tızbegın atap körsetken bolatyn. Bıraq būl tariqattyŋ odan bergı silsiläsı turaly naqty derekter kezdespeidı. Keibır ǧalymdar ijazatty (aldyŋǧy ūstazynan rūqsaty bar) soŋǧy mürşidterdıŋ (pırlerdıŋ) HVII ǧasyrda ömır sürgenın alǧa tart­qanymen de, soŋǧy pırdıŋ qaşan dünieden ötkendıgı turaly kesımdı pıkır aitylmaǧan.
Ärine, Mäurännähırdıŋ keibır ölkelerınde HH ǧasyrdyŋ basyna deiın jariia zıkır aitylǧany turaly pıkırler de bar. Bıraq ony tariqat degenge qaraǧanda üiırme deŋgeiındegı ruhani sūh­bat dep qaraǧan oryndy. Ökı­nışke qarai, HH ǧasyr basyn­daǧy alqaly jiyndardy basqar­ǧan şai­qy­lardyŋ ijazasy ne silsiläsı turaly naqty derek joq.
Mutasauuftar (sopytanuşylar) silsiläsı üzılgen tariqatty qaita qalpyna keltıru mümkın emestıgın alǧa tartady. Sebebı, tariqat – jäi ǧana qūlşylyqtar jiyntyǧy ǧana emes, sonymen bırge ışkı ruhani älemnıŋ tūtastyǧy. Iаǧni, sopylyq tıl­men aitqanda, «zahir häm batyn» ılım­derınıŋ ūştasuy. Sopy­lyqta jalaŋ qūlşylyqqa qaraǧanda, ışkı jan tazalyǧy men körkem ahlaqqa erekşe köŋıl bölgen. Bıraq, bäzbıreuler aityp jürgendei, paryz qūlşy­lyqtardy jinastyryp qoiyp, zıkırdı alǧa qoiu degen söz emes). «Tariqatqa şariǧatsyz kır­genderdıŋ, şaitan kelıp imanyn alady» eken dep İassaui jyrlaǧandai, tariqattaǧy basty talap kemeldı pırdıŋ boluy şart. Al, silsiläsı üzılgen tariqatty qaita jandandyramyn dep tyrysqanymen de, soŋǧy pırden ijazasy iaǧni rūqsaty bolmasa, ol tariqat emes, jäi ǧana ruhani sūhbat deŋgeiınde qalyp qoiady. İassaui tariqaty üzıldı degenımızben de, İassaui mädenietı bar dei alamyz.

Aigül UAISOVA