Soŋǧy jyldary internet-alaiaqtyqtyŋ sany edäuır artty. Eger 2018 jyly 4 myŋ internet-alaiaqtyq tırkelse, 2019 jyly şamamen ekı ese köp, al aǧymdaǧy jyldyŋ 6 ai qorytyndysy boiynşa olardyŋ sany 5 myŋnan asyp ketkenın körıp otyrmyz.
Alaiaqtyqtyŋ eŋ köp taraǧan türıne internet-dükenderde tauarlardy satu turaly habarlandyrulardy ornalastyru jatady. Ädette, alaiaqtar klientterın tauar nemese ūsynylatyn qyzmetke tömen baǧa qoiyp tartady,ony merzımnıŋ tyǧyzdyǧymen bailanysty tüsındıredı. Satyp aluşylardan aqşany elektrondyq esep-şottarǧa nemese bank kartasyna audaru arqyly aldyn ala tölemdı nemese tolyq tölemdı engızudı sūraityn alaiaqtar maqsatyna jetkesın telefon nömırlerın ajyratyp, bailanysqa şyqpaidy.
Soŋǧy uaqytta, äleumettık jelılerde aqşany «ainaldyru» dep atalatyn jarnamalar öte tanymal, olar tabysty bizneske, investisiialyq kompaniialarǧa saludy ūsynady, az uaqytta dividendterge uäde etedı jäne t.b. basqa qūrbandardy tartu üşın alǧaşqy uaqytta alaiaqtyqtyŋ basqa qūrbandary esebınen jasalatyn şaǧyn somalar tölenuı mümkın. Ülken soma jinaqtalǧannan keiın alaiaq tölemdı toqtatady.
Osyndai qylmystarǧa qarsy ıs-qimyldyŋ tiımdılıgın arttyru maqsatynda ışkı ıster ministrlıgı bırqatar ūiymdastyru-praktikalyq şaralar qabyldauda. Jyl saiyn internet-alaiaqtyqqa qarsy ıs-qimyl boiynşa vedomstvolyq jospar ıske asyryluda, onda tergeu sapasyn jaqsartuǧa baǧyttalǧan ıs-şaralar, aldyn alu jäne özge de ūiymdastyru şaralary közdelgen.
Sonymen bırge alaiaqtar habarlandyru boiynşa qoŋyrau şalyp, jäbırlenuşılerge tauar üşın kepılaqy aludy ūsynady. Audaru üşın kartanyŋ nömırın habarlaudy sūraidy. Bıraz uaqyttan keiın ol qaitadan qoŋyrau şalyp, aqşa audaru üşın qajet bolatyn telefonǧa kelıp tüsken SMS-kodty habarlaudy sūraidy. Kod alaiaqtarǧa internet-bankingtı qosu üşın qajet. Sondai-aq azamattardyŋ ūialy telefondaryna «bank ökılderı» atynan habarlasyp, bank klientınıŋ kartochkasynan rūqsatsyz audarylǧany turaly habarlaityndary da bar. Operasiiany būǧattau üşın plastikalyq kartanyŋ derekterın, onyŋ ışınde CVV-kodtyŋ artqy jaǧynda körsetılgen mälımetterdı naqtylaudy ūsynady. Odan ärı karta turaly berılgen derekter paidalanuşynyŋ şotynan aqşa audarymdaryn jürgızu üşın paidalanylady.
Päterlerdı, qymbat avtokölıkterdı satyp alumen bailanysty alaiaqtyq jaǧdaida päterdı, avtokölıktı satu turaly jalǧan habarlandyrular ornalastyrady. Ädette satyp aluşy nömırge qoŋyrau şalmaidy, hat jazysady. Hat almasu barysynda alaiaq basqa qalada nemese şetelde ekenın tüsındıredı. Aqşa bar ekenıne kepıldık retınde halyqaralyq tölem jüiesınde (Western Union jäne t.b.) özıne nemese tuysyna şot aşudy jäne onda kelısılgen somany audarudy sūraidy. Būl jerde aldau täsılı tölem nömırın ielenu arqyly, aqşalai qarajatqa esep-şot iesınıŋ atymen jalǧan qūjattar äzırleu arqyly qol jetkızedı. Būdan bölek mūqtaj nemese auyr nauqas adamdarǧa qaiyrymdylyq jasau syltauymen aqşany iemdenu jaǧdailary da köp. Aqşa qarajatyn audaru üşın olarǧa kartochkalyq şottardyŋ derektemelerın berudı nemese derbes şottardyŋ derektemelerın körsete otyryp saualnamany toltyrudy sūraidy. Qajettı aqparatty alǧannan keiın alaiaqtar kartochkalyq şottardaǧy aqşany iemdenıp ketedı. Odan bölek soŋǧy uaqytta azamattardyŋ jeke derekterın ärtürlı täsıldermen ielenıp, olardyŋ atynan mikrokredittık ūiymdarda onlain-nesie resımdeu keŋ etek aluda. Osy sebeptı azamattarǧa özıŋız qoldanatyn kompiuterde, smartfonda lisenziiasy bar jäne virusqa qarsy baǧdarlamalardyŋ ornatyluyn qadaǧalaudy; avtokölık, päter ūtyp alǧanyŋyz turaly habarlama alǧan jaǧdaida, özıŋızge tanys emes adamdardyŋ elektrondyq esep-şottaryna eşuaqytta aqşa audaruǧa bolmaitynyn; internet arqyly sauda jasaǧanda aldyn ala aqşalai qarajatty jıberuge bolmaitynyn; eger bank kartochkaŋyzdyŋ būǧattalǧany turaly telefonyŋyzǧa qoŋyrau şalsa nemese SMS-habarlama jıberılse onymen bailanysqa tüspesten būryn, resmi koll-ortalyǧyna qoŋyrau şalu kerektıgın; internet jelısı arqyly ūşaq, temır jol biletterın satyp aluda tek senımdı resmi-saittardy ǧana qoldanu; elektrondyq poştaŋyzǧa, äleumettık jelıdegı akkaunttaryŋyzǧa jäne telefonyŋyzǧa kelıp tüsken belgısız internet-resurstarǧa sılteme arqyly kıruge jäne onda körsetılgen sūraqtarǧa jauap beruge bolmaitynyn; JSN, bank rekvizitterı, geomälımetterı bar fotolardy aşyq közder boiynşa beruge jäne jariialauǧa bolmaitynyn eskertemız.
Älıbek ORAZALY,
IIM Kriminaldyq polisiia
departamentı Kiberqylmysqa qarsy
küres ortalyǧynyŋ asa maŋyzdy ıster
jönındegı aǧa jedel uäkılı,polisiia
podpolkovnigı
