Mazasyz älemnıŋ kündelıktı beinesınen oiyp oryn alyp, aqparattyq aidynda erekşelenetın jaŋalyq azaiyp bara jatyr. Bır apattan bır kesapat asyp tüsıp, özıŋnen zor şyqqannyŋ kerın keltırıp, keide tıptı jaŋalyqty tek aidary arqyly ǧana oqu ädetke ainaldy. Bıraq ötken aptada köŋılge oǧaş, közge qoraş bır sūmdyq oqiǧa degenmen basty nazarǧa ılıktı.
Sonymen, 20 şılde künı AQŞ-ta äigılı besaspap keiıpker Betmen turaly «Qara batyrdyŋ oraluy» (audarma – kinostan.kz saityna tiesılı) atty filmnıŋ tūsaukeserı qandy oqiǧaǧa ūlasty. Keiın özın Betmen hikaiattaryndaǧy jauyzdardyŋ bırı – Djoker dep tanystyrǧan qanypezer, tura kinoteatrda körermenderdı jairatyp saldy. 12 adam ölıp, 58 adam jaralandy. Söitıp, äigılı Djek Nikolson jetesıne jetkızıp, şeber somdaǧan Djoker beinesı endıgärı akterlyq has şeberlıktıŋ ülgısı retınde emes, tūtastai ūltqa köŋıldıŋ kırı, jürek jarasy retınde qalyp qoidy. «Mäŋgıge qaldy» dep taǧy aita almaimyz. Sebebı, AQŞ-taǧy qaru jönındegı zaŋnama älı de qatardaǧy azamattyŋ arnaiy jasaqqa bergısız qarulanuyna mümkındık qaldyryp otyr.
Äigılı «Törtınşı «tolyqtyru»
Sız ben Bız AQŞ-ta mūndai oqiǧanyŋ jiı bolatynyn bılemız. Endeşe, osy qandy oqiǧanyŋ qylmyskerı qalaişa ekı tapanşa men sonşa vintovkaǧa qol jetkızgen? Al būryn bolǧan oqiǧalar nelıkten AQŞ basşylaryn atys qūraldarynyŋ erkın saudasyna tosqauyl qoia almai otyr?
Söitsek, mäselenıŋ kıltipany tıptı tereŋge ketetınge ūqsaidy. Bırınşıden, AQŞ-ta qarulanu qūqyǧy qatardaǧy, «ekınşı deŋgeilı» zaŋnamalarmen emes, tura Konstitusiiada bekıtılgen! Atap aitqanda, BAQ-tar men körkem filmderde ünemı aitylatyn AQŞ Konstitusiiasyna Törtınşı Tolyqtyruda «ärbır azamattyŋ qarulanuǧa qūqyǧy» taiǧa basylǧan taŋbadai anyq jazylǧan. Endeşe dükenşıge tek jürgızuşı kuälıgın körsetıp, başaiyŋa deiın qarulanudyŋ mümkındıgı älı de bar.
Būl zaŋdy jaqtaityndar, AQŞ-ty qazırgıdei myqty qylǧan osy bostandyqtyŋ arqasy deidı. Sonau, eldıŋ negızı qalanǧan jyldarda, tek jeke qarulanǧan azamattyq milisiia jasaqtary ǧana AQŞ-tyŋ Britan İmperiiasynan täuelsızdıgın saqtap qalypty-mys. Endeşe qarudy bälıştei satyp alu mümkındıgı – ärbır amerikalyqtyŋ kädımgıdei qadır tūtatyn qūqyǧy.
Ärine, mūndai fundamentaldy qūqyqty tartyp aluǧa eş Prezidenttıŋ küşı de jetpeidı, qūlqy da joq. Mysaly, osy Betmen turaly filmge bailanysty qandy oqiǧadan keiın Ökılder Palatasynyŋ spikerı Djon Boner: «Koloradodaǧy oqiǧany psihikalyq auytquy bar adam jasady, jäne Prezident osy oqiǧaǧa bola(!) qaru turaly jaŋa zaŋdar qabyldauǧa qūlqy joq ekenın bıldırdı» degen mälımdeme jasaǧan bolatyn. Būl tüsınıktı de: juyrda – sailau, al sailau aldynda Barak Obama amerikalyqtardyŋ negızgı qūqyqtarynyŋ bırın tartyp alyp, bedelın tüsırgısı kelmei otyr.
Qazırgı «pantamastar»
Mūhittyŋ ar jaǧyndaǧy mäselenı qozǧaudyŋ jönı bar. Soŋǧy 15 jyldyqta öz elımızde de qarausyz qalǧan qarumen bolǧan qandy oqiǧalar şaş-etekten. Būǧan qosa, osy uaqytta köşe mädenietınıŋ de, iaki būzaqylyq «kodeksınıŋ de» jaman jaqqa qarai özgergenın baiqaimyz. Ekeuara nasybaiǧa bola şekısıp, aqyry atysyp tynǧandar kädımgıdei ürei tudyrady.
Aitalyq, aǧa buynǧa sensek, olardyŋ jasaǧan eŋ ärı «būzaqylyǧy» – «Bız – pantamaspyz!» dep, pyşaqqa ūqsas närsemen «qorqytu» bolypty (Talǧat Keŋesbaev, «Taǧdyr»). Bıraq būzyqtyǧymyz so balalyqpen bırge kettı deidı ülkender. Jäne «jekpe-jek» pen «kek aludyŋ» qazırgı qanqūily nūsqasyn körıp, jaǧasyn ūstaidy. Statistika boiynşa, tek JOO, kolledj jäne mektep qabyrǧasynda 2010 jyly zaŋsyz qarumen 70-ke tarta qylmys jasalyp, onyŋ 15-ı – qaiǧyly aiaqtalǧan. Zaŋsyz qaru-jaraq ainalymyna tıkelei äser etıp otyrǧan – «quystaǧy temır-tersek läpkelerı» ekenın jäne atap ötu kerek. Sebebı, baǧasy jönınen de, zaŋ jönınen de älı de qoljetımsızdeu qarudy alu oŋai bolmaǧanmen, el ışındegı «ūstalar» travmatikalyq, pompalyq, gaz tapanşalary men myltyqtaryn otty qaruǧa öŋın ainaldyryp berıp, jastardyŋ qyrşyn ketuıne sep boluda. Būǧan orai, jylda IIM ūiymdastyratyn qaru-jaraq jinau nauqanyn da atap ötu kerek. Mūnda bır qyzyq körınıs bar: tırkelmegen qarudy jyl saiyn azamattarymyz qaidan alyp keledı özı? Qisynǧa jügınsek, tapsyrylatyn qaru jyl saiyn azaiyp, aqyry azamattardyŋ qolynda qaru qalmauy tiıs emes pe?
Esı bar esalaŋ
Qandy oqiǧa künı-aq qolǧa tüsken Betmennıŋ «qas jauy» «Djokerdıŋ» esalaŋ ekenı erteŋıne aityldy. Djeims Holms esımdı qylmysker däl norveg Breivik siiaqty miyǧynan külıp qana sūhbat berıp jatyr. Desek te, qanypezerdıŋ äreketterınen süiıktı filmıne mahabbattan esı auysqan adamnan görı, bolaşaǧyn oilastyryp qoiǧan äkkını köbırek aŋǧaruǧa bolady.
Aitalyq, būl qylmystyŋ aiaǧy – ölım jazasymen bıtetının eskergen ol, aldyn ala özın aqtauǧa aiǧaqtar qaldyruǧa tyrysyp baqqan siiaqty. Mysaly, qylmystan bırneşe kün būryn özınıŋ emdeuşı-psihiatryna hat jazǧan. Sot alqasy būl «hattan» soŋ ölım jazasyna kese almaityny anyq. «Ärı ketkende» – ömır boiy bas bostandyǧynan aiyrady. Al oǧan deiın köŋılımız qalamasa da, osy oqiǧany şaiyp ketetın qanşama oqiǧa ötıp, būl qylmys qoǧam sanasynda kömeskılene bastaidy. Otyz jyldan soŋ qaisybır meiramda amnistiiamen bosatylyp, estelık jazady. Ömırınıŋ qalǧanyn baquatty ötkızuı de kädık. Sebebı, AQŞ Sot jüiesı – bızdıkındei – qolmen jasaǧandy moiynmen kötertetın roman-germandyq jüie emes. AQŞ Sot jüiesı – presedenttık jüie. Otyz kısı öltırıp, Sot aldynda jalyndy söz söilep qūtylyp ketetın myŋdaǧan filmderdıŋ bırın körgen şyǧarsyz. Endeşe, būl oqiǧa da sonyŋ kebın kiedı degen qauıp bar…
Erlan OSPAN
