Qorşaǧan ortany közdıŋ qaraşyǧyndai saqtau – ärbır azamattyŋ paryzy. Jalpy, tabiǧat-ana bızdıŋ enşımızge talaidy tamsandyratyn, pışını bölek erekşe äsem nuly, suly jerdı syiǧa tartty. Onyŋ qoinauyndaǧy aŋ men qūstyŋ da altynǧa aiyrbastalmaityn baǧasy bar. Al, osylar memlekettık deŋgeide qalai qorǧalyp jatyr? Būl jönındegı äŋgımenı bızge QR Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgı, Orman jäne aŋşylyq şaruaşylyǧy komitetınıŋ töraǧasy Erlan Nysanbaev tarqatyp aityp berdı.
– Erlan Nūralyūly, Qazaqstandaǧy ärbır qoryqtyŋ özındık erekşelıgı bar. Sonyŋ ışınde Qorǧaljyn men Barsakelmeste nendei jūmystar atqaryluda?
– Aldymen Qorǧaljyn turaly söz qozǧaiyn. Būl qoryq 1968 jyly qūrylǧan. Onyŋ aumaǧyn aşy jäne tūşy su aidyndary alyp jatyr. Mūnda ösımdıktıŋ 3381 türı bar. Sonyŋ ışınen Qyzyl kıtapqa engızılgen şrenk qyzǧaldaǧy men aqqugüldı böle-jara aituǧa bolady. Taǧy bır erekşelıgı, Qorǧaljyn kölder jüiesı halyqaralyq maŋyzy bar suly-batpaqty alqap retınde Ramsar tızımıne engızılgen. Sirek kezdesetın qyzyl bırqazannyŋ özı 1994 jyly osy maŋǧa äkelındı jäne lapland şiqyldaq qazdyŋ sany 5 myŋǧa deiın jettı. Al, Barsakelmeske kelsek, aumaǧy būryn 144031gektar bolǧan. Qazır ol 160826 gektarǧa ūlǧaityldy. Osynda qos mekendılerdıŋ 2 türı, bauyrymen jorǧalauşylardyŋ 12 türı, sütqorektılerdıŋ 28 türı mekendeidı. Bız sirek kezdesetın aŋ- qūstardyŋ sanyn köbeitu üşın 2013 jylǧa qarai osy qoryq aumaǧyn keŋeitudı maqsat tūttyq. On-on bes jylda būl jer adam tanymastai özgerıske enedı dep nyq senımmen aita alamyn. Iаǧni, kışı Aral teŋızın memlekettık därejede qalpyna keltıruge baǧyttalǧan jūmystar nätije bere bastady. Būrynǧyǧa qaraǧanda būl öŋırde su mölşerı bırqalypty retteldı. İen dalany jortqan tırşılık ielerıne osy özgerıster oŋ äserın tigızıp jatyr.
– Jön delık. Tabiǧattyŋ ajyramas bır bölıgı sekseuıldı qorǧauǧa, ösıruge qandai maŋyz berılgen?
Qai närsede de yjdahattylyq bolmasa, olqylyqtyŋ oryn alatyny şübäsız. Sız de osal tūsymyzdy döp basyp otyrsyz. Jalǧyz tabiǧat qorǧauşylardyŋ äreketınen eşnärse önbeidı. Sekseuıldı qorǧau ısıne jalpy jūrtşylyq aralasuy kerek. Jasyratyny joq, jekelegen adamdardyŋ nemqūraidylyǧynan Jambyl oblysy töŋıregınde sekseuıldı otaudyŋ 790 faktısı tırkeldı. Tiıstı qūrylymǧa ūsynys jasaudyŋ nätijesınde biyl bırqatar zaŋǧa özgertuler engızıldı. Sondyqtan, sekseuıl kesuge qatysty qylmystyq äreketter bäseŋdeitın bolady. Al, ony ösıru baǧytynda Aral teŋızı töŋıregınde keşendı jūmystar qolǧa alyndy. Audanda sekseuıldı ösıretın arnaiy toǧandar bar. Jergılıktı bilık jyl saiyn sortaŋ tartqan jerlerge ony egu ısın jüielı ūiymdastyryp keledı. Osyndai önegelı jūmystar basqa öŋırlerde de jalǧasyn tapsa deisıŋ. Tabiǧatty qoldan kelgenşe aialap kele jatqan araldyqtardyŋ eren eŋbegın qalai maqtasaq ta jarasymdy. Mūnan özge biyl küzde oŋtüstık öŋırınıŋ 21myŋ gektaryna sekseuıl köşetterı otyrǧyzylmaq.
Kiıktıŋ jüretın jolyn baǧdarlap, arnaiy tızım jasalǧanynan habardarmyz. Endıgı jerde alaŋsyz ösıp-jetıluıne negız qalana ma?
Kiıktıŋ kiesın men aitpasam da bılesız. 90-jyldyŋ aiaq şenınde 1 millionnan astam kiıkten köz jazyp qaldyq. Onyŋ joǧalyp ketuıne türlı faktorlar äser ettı. Jyrtqyş aŋdardyŋ şabuyly, brakonerlık äreket pen ındet qozdyratyn aurular. Mäselen, pasterllezden 1984 jyly Oral oblysynda 250 myŋ bas, al Torǧai oblysynda 434 myŋ bas ölgen. Kiıkterdı atu ısı de orasan zalal tigızude. Osy jartyjyldyqtyŋ özınde ol boiynşa 130 derek tırkeldı. Al qylmystyq äreketke bailanysty qozǧalǧan ıs kei jaǧdaida sözbūidaǧa salynady. Oilastyra kele, myna tūjyrymǧa keldık. Ärbır jergılıktı jerdegı qaru-jaraq pen kölık esepke alynuy tiıs. Būl mındetteme barlyq jerlerge jöneltıldı. Sondai- aq, 2009 jyldan berı kiıkterge qarǧybau taǧu jūmysy jüzege asyrylyp keledı. Sonyŋ negızınde olardyŋ jürgen baǧytyn esepke aluǧa mümkındık jasaldy.
Halyqaralyq grant şeŋberınde kiıkterdı saqtap qalu maqsatymen «Qazaq dalasynyŋ keremetı» degen ataumen mektep oquşylaryna arnalǧan oqu qūraly qazaq jäne orys tılderınde basylyp şyǧaryldy. Būnyŋ barlyǧy jas öskınnıŋ janaşyrlyǧyn oiatyp, tabiǧat- anany aialauǧa jetelerı haq. Negızı, kiık turaly taŋǧa deiın äŋgıme aitsaq ta tauysa almaimyz. Sondyqtan, bügın men atqarylǧan jūmystardyŋ negızgılerıne toqtalyp ötemın. 2007 jyly Aqtöbe oblysynda 765,03 myŋ gektar alqapty qūraityn Yrǧyz-Torǧai memlekettık tabiǧi rezervaty qūryldy. Onyŋ negızgı mındetıne kiıktıŋ ösu körsetkışın qalyptastyru jatady. Atap ötken jön, rezervat jūmys ıstei bastaǧan kezden osy aumaqta brakonerlıkke qatysty faktı tırkelgen joq.
Būrynǧydai emes, orman jäne aŋ şaruaşylyǧy qūrylymy jaŋa tehnikalarmen tolyqty. Jūmysty jüielı jürgızu üşın tıkūşaqtarmen barlau ısı qolǧa alynyp, kiıktıŋ qai jerde jürgenın bıluge jol aşyldy. Bırıkken Arab Ämırlıgı qarajaty esebınen de bırqatar kölık satyp alyndy. Demek, bızdıŋ mümkınşılıgımız öte mol.
Mıne, az uaqyttyŋ ışınde atqarylǧan tırlıktı osylai sabaqtauǧa bolady. Bastysy, qoldanystaǧy zaŋ qataiyp, 2020 jyldyŋ jeltoqsanyna deiın kiıkter atuǧa tyiym salyndy. Al «Jasyl beldeu» baǧdarlamasy negızınde 2014 jylǧa deiın kielı aŋnyŋ jüretın aumaǧy tiısınşe ūlǧaitylmaq.
–Bızdegı ūlttyq parkterdı damytu mäselesı qai deŋgeide?
Jyl ötken saiyn ūlttyq parkımızdı tamaşalauǧa keletınder qatary artyp keledı. Byltyrǧy körsetkışke nazar audarsaq, erekşe qorǧalatyn aumaǧymyzdy köruge 770 myŋ adam at basyn būrǧan eken. Būl az emes, ärine. Jalpy, turistık jūmysty damytu maqsatyn közdegen 51 qūjattama äzırlenıp, bekıtıldı.
Älem elderı bügınde ekoturizm ısıne airyqşa köŋıl audaryp otyr. Tabiǧat syilaǧan bailyqty sol qalpynda saqtau üşın olar bar şarany osy ıske baǧyttaidy. Öz elımızde būl taraptaǧy ıster oidaǧydai ıske asyrylu üstınde. Qazaqstan jerı jarnamasyz-aq älemnıŋ köptegen elderıne tanylyp ülgerdı. Äsırese, täuelsızdık alǧan jyldary barlyq salanyŋ damuyna erekşe ekpın berıldı. Sonyŋ bırı – ekoturizm. Būl örkendı jūmystyŋ örısın keŋeituge elımızdegı qonaqüilerdıŋ de ülken üles salmaǧy bar. Şetelden kelgen meimandar osy qyzmettıŋ ozyǧyna airyqşa män beredı. Tıptı, keibıreulerı kiız üide qymyz ben şūbat ışkendı qalaidy. Mıne, ekoturizmnıŋ alǧyşarttaryn osylai qalyptastyruǧa bolady..
– Oidy oi qozǧap otyrǧany. Ormandy alqap nege jiı otqa oranady?
Sözdıŋ astaryn tüsındım. Bız keşendı jūmys jürgızuden qalys qalǧan emespız. Ot qūşaǧyna oranudyŋ bırneşe faktory bar. Jasyn oinatqan naizaǧaidyŋ sırıŋke qūrly qauqary bar şyǧar. Būl – bır. Al köpe-körneu qoldan jasalǧany – bır bölek mäsele. Bılmei me, bılse de moiyn būrmai ma, egıs alqabyndaǧy qaldyqtardy örteu saldarynan Kökşetau öŋırı men Qostanai oblysy edäuır şyǧynǧa batty. Osy taqyrypqa qatysty Ükımettık deŋgeide selektorlyq keŋes ötkızılıp, qatelıktı qaitalamau jönınde tiıstı qūrylymdarǧa naqty mındetter jükteldı. Būdan bylai ormandy qasaqana örtegenderge qoldanylar şara qataŋ bolady.
Tūrǧan jerıŋ – tuǧan üiıŋ. Olai bolsa, bız qorşaǧan ortamyzdy alaqanymyzben aialap, jüregımızben mäpeleuımız kerek. Jūmys barysynda men şetel azamattarymen jiı pıkırlesemın. Sonda olar bızdıŋ qoldan ormandy alqap jasaǧan tırlıgımızge taŋ qalady. Jalpy, älem täjıribesınde mūndai oralymdy ıstıŋ jüzege asyryluy neken-saiaq. Qazır sol maŋǧa aŋdardy ösıru qolǧa alyndy. Keler ūrpaq osy jasyl- jelektıŋ jemısın körerı dausyz.
– Äŋgımeŋızge rahmet. Qolǧa alǧan ısterın baiandy bolyp, jetıstıkke jete berıŋızder.
Äŋgımelesken Ämırhan ALMAǦANBETOV
