Äzıl äŋgıme
Uäliolla är kez jaŋa jyl qarsaŋynda taǧdyryn jüz seksen gradusqa ainaldyryp jıbergen sonau tyşqan jylyn erıksız eske alady. Olai deitınımız, sol küngı oqiǧa būl üşın basy qatty, aiaǧy tättı bolǧan bır hikaia edı. Äiteuır taǧdyry aldymen qyl üstınde bolyp, soŋy jaima şuaq ömırge ūlasqanyna ol myŋ täube deidı. Äitpese, älı künge aşy suǧa toiyp alyp, gäkkuletıp jürer me edı, älde kelmestıŋ kemesıne mınıp kete bara ma, kım bılsın…
Ol qala ırgesındegı orys aǧaiyndar basym auylda tūryp jatty. Jai jūmysşy bolǧan soŋ bas qatyratyn köp eşteŋe joq, qysta qoldaǧy malyn azyqtandyru – mūnyŋ mındetı. Al bas degende tek sony jazu älegı bar. Keşegıden dyŋyldaityn şaqşadai basty qaitkende de «ornyna qoiu» kündelıktı daǧdysy. Oǧan ışırtkı qaida? Jegı qūrttai qinaǧan sol aran künde «aqaŋdy» aŋsap, ol üşın būl sabazyŋ «otqa küiuge, suǧa da batuǧa» beiıldı. Qasyndaǧy bötelkelesterımen joqty ızdep, düken kezedı, tiyn-teben bolmasa jeke özı iısşıl ittei «ız kesetın». İt degennen şyǧady, sondai «joryq» kezınde ol itke de qabyla jazdaǧany bar.
Bırde ol yrǧyn tegın araqqa qaryq bolmaqqa däme artyp, toi ötıp jatqan üige jaqyndaidy. Beisauat jürgınşını jöpeldemede seze qoiǧan känden eldı basyna köterıp, şäuıldei jönelmesı bar ma? Onysymen qoimai bäkene it qasyna tūrqy adam şoşyrlyq, taiögızdei türkımen itın ergızıp, şaqyrusyz qonaqqa qarai bülkıldeidı. Al ol bolsa, qoryqqanynan tūrǧan ornynda qaqqan qazyqtai melşiıp qatyp qalady. Äiteuır «küşıgım, küşıgım» deuge äreŋ-äreŋ därmenı jetedı. Qūdai oŋdaǧanda, anau däu ünsız keldı de ekı aiaǧyn mūnyŋ iyǧyna marǧau arta salady. Sol sät adam men haiuannyŋ boilary teŋesıp, bauyrmal it mūnyŋ betın jalai bastaidy. Mūny körıp şoşynǧan aq sary kelınşek «O, gospodi, dopilsia, teper s sobakoi seluetsia» deptı, betın qaita-qaita şymşylap.
Kım oilaǧan, osylaişa «Kültöbenıŋ basynda künde jiyn, künde toi» alaŋsyz du-duman keşıp jatqan qairan däuren-ǧūmyry aidyŋ amanynda bastan taiyp şyqty. Eskı jyldy esırkep, jaŋa jyldy jarylqaimyn dep jürıp, Uäkeŋ aqaŋdy sılteuden kün qūrǧatpady. «Sür» mastyǧynan aiyqpai jürıp, uaqyttyŋ ötkenınen mülde beihabar qaldy. Özı aitqan osy mysyq tırlıgı ūzaqqa ūlasa berer me edı. Eskı jyldyŋ soŋǧy taŋynda äielı mūny qatty jūlqylap, aşuly dauyspen oiatty:
– Äi, malǧūn, tez tūr, käne! Qoradaǧy maldyŋ azyqsyz qanşa kün tūrǧanyn bılemısıŋ sen. Qyraiyn dep pe eŋ? Ölmesın deseŋ, şyq ta malǧa jem sal.
Mynau qatqyl sözder öŋmenınen ötkendei äser ettı. Meŋ-zeŋ qalpy tyjyryna jastyqtan basyn köterıp, aiaǧynan tältırektei tūrdy. Yqylassyz ırki basyp, «osy äieldıŋ yzyŋy bıtpeidı, mal qaida qaşady» degen jaratpaǧan syŋaida kiım ılgışke qarai bettedı. Malǧa kietın keŋ qoltyq kombinezonǧa jartylai jalaŋaş denesın, auzy daliǧan rezeŋke etıkke aiaǧyn şūlyq kimesten süŋgıte saldy da asyǧys tysqa şyqty. Tanys beinenı körgen boida ırısı, ūsaǧy bar maldyŋ bärı jem böşkesı salynǧan arbaǧa qarai lap qoidy. Qojaiyn olarǧa zekıp, böşkenıŋ auzyna qarai öresın sozdy. Söittı de qolyndaǧy baqyraşymen odan kösıp jem almaqqa qolyn şyntaǧyna deiın süŋgıtıp edı eşteŋe ılıkpedı. Osy qimylyn qaitalaǧanda mūnyŋ qolyn bıreu qaǧyp jıbergendei boldy. Ony oilap tūratyn uaqyt joq, mal bolsa bermesıŋdı tartyp alardai antalap tūrǧandary mynau. Böşkenıŋ tübıne jetpei tūrǧan şyǧarmyn degen oimen būl qūlaşyn keŋge jaiyp, bar pärmenımen qolyn tereŋge boilatyp jıberıp edı. O, toba! Qaqyr-şūqyr etken dybyspen bırge denesı tok soqqandai, tyz ete qaldy da jan dauysy şyqqan küiı qolyn böşkeden qalai tartyp alǧanyn özı de aŋdamai qaldy. Jyny ūstaǧan baqsydai baqyryp, qolyn sılkılep selkıldesın-ai kep. Bır ornynda ainalşyqtap tūryp aldy. Söitse, adamnyŋ zäre-qūtyn alyp, alasapyran jasap jatqan aqyldy da ailaly alyp tyşqan egeuqūiryq eken. Ol böşke tübınde jemge toiyp, «jaǧasy jailauda» qannen qapersız jatqan. Kenet töbesınen äŋgırtaiaq oinatqandai töŋıregı tasyr-tūsyrǧa ainaldy da kettı. Odan esı şyqqan egeuqūiryq sekıre-sekıre özı janasqanǧa jandärmen jarmasa kettı. Bılekke tas tüiın jabysqan küiı odan syrtta da airylmady. Aqylynan adasqan kemırgış ekı jeŋnıŋ arasyn boi tasalaityn ın dep qalsa kerek, iyqtardy basa köktei ötıp, kreiserlık jyldamdyqpen qūiyn perın ärlı-berlı jügırsın-ai kep. Odan ärı balaqqa kırıp, aiaqtan bır-aq şyqty. Adamnyŋ et terısı bır mezgılde myŋ san qūrt qaptaǧandai jybyr-jybyr, qybyr-qybyr etedı. Osydan şoşynǧannan beişara ot basqan mysyq sekıldı (özı tegın aitpaǧan ǧoi) aiaqtaryn kezek-kezek sılkılep, erkınen tys mäjbür qimyldan boldyra bastady. Qūiryqty maqūlyq bostandyqqa dūrys baǧyt ala almai ekı etıktıŋ arasyn kezek-kezek kezıp, qas-qaǧymda atylǧan tyǧyndai balaqtan zu ete şyǧyp, közden ǧaiyp boldy. Sol-aq eken äbden qaljyraǧan sorly beibaq ta özınıŋ «Lezginkaǧa» ūqsas beibereket biın kürt toqtatyp, «ah» ūra qūlady. Jäi sūlamaǧan, jürek talmasy ūstaǧan. Baqytyna qarai onysy jeŋıl bolyp, auruhanadan sauyǧyp şyqty.
Söitıp, qaşan da adamdy jaǧalap jüretın egeuqūiryq jaŋa jylda Uäliollaǧa būrynǧysynan mülde özge ekınşı ömır syilady. Araq dese ışken asyn jerge qoiatyn sabazyŋ endı ony auzyna almaityn boldy. Özıne müldem jaŋa käsıp tapty. Qala meşıtındegı qysqa oqudan ötıp, qūdai jolyn ūstanǧan auyldyŋ imamy atandy. Onsyz bırde bır dıni şara, salt-dästür räsımı ötpeidı. Aiaǧyn sylti basyp (aurudyŋ saldary), şaqyrǧan jerden qalmaidy. Būryn lepıre söilep, auyzdyǧa söz bermeitın bır kezgı kökezu qazır qūrandy sarnata oqyp, jämiǧatty ūiytatyn, şyn mänındegı moldaǧa ainaldy. Auyldaǧy eŋ salauatty adam kım deseŋız – naq sonyŋ özın ataidy jūrty.
Mıne, Jaŋa jylǧa sanauly saǧattar qalǧanda… jo-o, joq, ol şakyrǧan jerge alaŋsyz ketıp barady. Egeuqūiryqtan eseŋgırep, taǧdyry adam tanymastai özgergenın ol tylsym küşke telidı jäne oǧan qūdaidai senedı. Öitkenı, tyşqan jyly qarsaŋynda, basqamen emes onyŋ kemırgış tuystasy egeuqūiryqpen kezdeskenın jaidan jai emes, mūnda bır beimälım syr bar deidı.
Qaitkende de adasqan adamdy täubesıne keltırıp, salauattyqqa jol aşqan sen, jaraisyŋ egeuqūiryq!
Ötepbergen JÜSIBÄLİEV,
jurnalist
