Orta jüz qazaqtarynyŋ otarşyldyqqa qarsy baǧyttalǧan bas köterulerı 1822 jyly «Sıbır qyrǧyzdary turaly jarǧydan» bastalady. Osy küres 1837 jyly jazda Abylai hannyŋ nemeresı, Qasymnyŋ balasy Kenesary bastaǧan jaŋa, quatty bas köteruge ūlasty. Kenesary kürestı ekı maidanda – patşalyq Resei men Ortaziialyq handyqtarǧa qarsy, äsırese, qazaq halqynyŋ bır bölıgın qūldyqta ūstap otyrǧan Qoqanǧa qarsy jürgızdı.
Qazaqtardyŋ HVIII-HIH ǧasyrlarda bolǧan basqa barlyq köterılıstermen salystyrǧanda, Kenesary Qasymūly bastaǧan ūlt-azattyq kürestıŋ erekşelıgı, oǧan üş jüzdıŋ būqara halqy tügel derlık qatysty. Būl küres keŋ qanat jaiyp, bükılhalyqtyq sipat aldy.
Kenesary bastaǧan azattyq küresınıŋ maqsaty – Abylai han tūsyndaǧy Qazaq handyǧynyŋ territoriialyq tūtastyǧyn qalpyna keltıru, Reseidıŋ qūramyna kırmegen qazaq jerlerınıŋ täuelsızdıgın saqtap qalu boldy. Kenesary Resei otarşyldyǧyna qarsy azattyq soǧysty bastamas būryn bırneşe diplomatiialyq qadamdar jasady.
1837 jyldyŋ köktemınde patşa ökımetıne jaŋa bekınıster jüiesın saludan bas tartyp, salynǧan bekınısterdı būzudy, orys äskerlerınıŋ qazaq dalasyna ışkerılei enuın toqtatudy talap etıp, bırneşe hat joldaǧan bolatyn. Sol hattarynyŋ bırınde: «Ata-babalarymyz mūra etken Esıl, Nūra, Aqtau, Ortau, Qarqaraly, Qazylyq, Jarqaiyŋ, Obaǧan, Tobyl, Qūsmūryn, Oral, Torǧaiǧa deiıngı jerler qazırgı patşa tūsynda bızden tartyp alynyp, ol jerlerde bekınıster salynyp, sonysymen tūrǧyndardy öte qiyn jaǧdaiǧa ūşyratuda. Būl tek bızdıŋ bolaşaǧymyz üşın ǧana emes, sonymen bırge bügıngı ömır süruımızge de qauıptı» dep körsetedı. Osy jazylǧan hattardyŋ köşırmesı Astana qalasy Memlekettık mūraǧatynyŋ 430-qorynda saqtauly. Onyŋ ışınde: Sıbır jolyndaǧy kazak jasaqtarynyŋ qazaq (qyrǧyz) halqyna qysym körsetkenı turaly Orynbor şekaralyq komissiiasynyŋ töraǧasyna Kenesary Qasymov sūltannyŋ jazǧan haty jäne t.b.
Kenesarynyŋ būl hattary patşa äkımşılıgı tarapynan jauapsyz qaldyryldy. Odan keiın Kenesary 1837 jyldyŋ küzıne qarai aşyq küreske şyǧady. Petropavldan oŋtüstıkke qarai bara jatqan keruendı qorǧauşy Aqtau bekınısınıŋ kazak otriadyna şabuyl jasaidy.
1838 jyly Kenesary äskerı Aqtau men Aqmola arasyndaǧy şepterge şabuyl jasap, onda ornalasqan Simonovtyŋ otriadyn talqandaidy. 1838 jyldyŋ küzınde Kenesary sarbazdary patşa ükımetınıŋ jazalauşy äskerlerımen bırneşe dürkın qaruly qaqtyǧysqa tüstı. Solardyŋ ışınde airyqşa keskılesken şaiqas myqty qamaldardyŋ bırı sanalatyn Aqmola bekınısı üşın boldy. Ony aǧa sūltan polkovnik Qoŋyrqūlja Qūdaimendinnıŋ jasaǧy men starşina Karbyşev basqaratyn jaqsy qarulanǧan garnizon qorǧaityn. Kenesarynyŋ äskerı bekınıstı örtep, jaudyŋ bıraz äskerlerın tūtqyndap, qaru-jaraqtaryn oljalady. Osy turaly mälımetter (Kenesary Qasymovtyŋ Qorǧaljynǧa jasaǧan joryǧy turaly baianhat, Kenesary Qasymov sūltan basqarǧan qazaq (qyrǧyz) köterılısınıŋ qozǧalysyn baqylau ısı jäne t.b.) mūraǧat qorynda bar.
1838 jyldyŋ aiaǧyna qarai Kenesary Orynbor äskeri gubernatorlyǧyna qarasty Irǧyz ben Torǧai jaqqa köşedı. Ol kezdegı Orynbordyŋ general-gubernatory graf V.A.Perovskii alǧaşqy kezeŋde köterılısşılermen ara-qatynasty beibıt jolmen şeşuge tyrysqan edı. Aradaǧy kelıssözder barysynda V.A.Perovskii Kenesaryǧa kömektesetın bolady. Jyldyŋ aiaǧynda Kenesary men V.A.Perovskii arasynda uaqytşa bıtım jasauǧa qol jetedı. Ol bıtım boiynşa, Kenesary bastaǧan köterılısşıler şekara şebıne şabuyl jasamauǧa uäde beredı. Būl tynyştyq 1842 jylǧa deiın sozyldy. Bıraq, uaqytşa tynyştyq ornaǧan tūsta Batys Sıbır general-gubernatorlyǧynyŋ äskeri otriadtarymen qaruly qaqtyǧystar toqtalǧan joq bolatyn.
V.A.Perovskii 1841 jyldyŋ qyrküiek aiynda qazaqtyŋ üş jüzınıŋ atynan jinalǧan yqpaldy biler men sūltandar Kenesary Qasymūlyn ata salt boiynşa aq kiızge salyp köterıp, bükıl qazaq halqyna bilıgı jüretın han etıp sailady. Osylaişa, Qazaq handyǧy qaita qūrylyp, qazaq memlekettılıgı qaitadan qalpyna keltırıldı. Resei imperiiasynyŋ bilıgı ornyqqan Ertıs, Esıl, Oral şepterınıŋ boiyndaǧy audandardan basqa Qazaqstannyŋ barlyq jerlerıne Kenesary hannyŋ bilıgı jürdı. Memlekettık qūrylys qaita ūiymdastyryldy. Han keŋesı qūrylyp, oǧan batyrlar, biler, sūltandar, sondai-aq, jeke erlık körsetkender, diplomatiialyq qabıletterı bar aqyldy saiasatkerler men senımdı jaqtastary kırdı. Diplomatiialyq qyzmet ūiymdastyryldy. Han jarlyqtary men Han keŋesınıŋ şeşımderın taratyp, tüsındırıp jäne oryndaluyn talap etıp otyratyn arnaiy basqarma qūryldy. Salyq jüiesıne özgerıster engızıldı. Äskeri mäselede, Han keŋesınıŋ müşelerı men ataqty batyrlar basqaratyn qataŋ äskeri tärtıptegı myŋdyqtar jäne jüzdıkterge bölıngen, dalalyq soǧys jaǧdaiyna yŋǧaily jasaqtar ūiymdastyryldy.
Kenesary Orynbor gubernatorymen uaqytşa kelısımge kelgennen keiın, 1841-1842 jyldary Qoqan handyǧynyŋ qol astyndaǧy qazaq jerlerın azat etu üşın küres jürgızedı. Būl kürestıŋ nätijesınde Sozaq, Sauran, Aqmeşıt, Jaŋaqorǧan qalalary qoqandyqtardan azat etılıp, Türkıstan qalasy qorşauǧa alynady. Osydan keiın Qoqan handyǧy Kenesarymen kelıssöz jürgızuge mäjbür boldy. Qoqandyqtardy talqandauda Syrdariia boiyndaǧy Janqoja Nūrmūhamedūly bastaǧan qazaqtardyŋ Kenesaryǧa qoldau körsetıp, şaiqastarǧa belsendı qatysuy ülken röl atqardy.
1842 jyly Orynbor general-gubernatory V.A.Perovskii Peterburgke qyzmetke şaqyrylyp, onyŋ ornyna Orynborǧa general-gubernator bolyp Obruchev taǧaiyndalady. Obruchevtıŋ Perovskiige qaraǧanda, Kenesarymen aradaǧy mäselenı şeşude közqarasy basqaşa boldy. Osyndai jaǧdaidy paidalanǧan Sıbır gubernatory Gorchakov osy jyly Kenesarynyŋ auylyn şabuǧa Sotnikovtyŋ basqaruymen otriad jıberedı. Nätijesınde, Orynbor äkımşılıgımen jasalǧan bıtım Gorchakovtyŋ tarapynan būzyldy. Būl turaly mälımet (Kenesary Qasymov sūltan basqarǧan qazaq (qyrǧyz) köterılısınıŋ qozǧalysyn baqylau turaly ıste, Kenesary Qasymovpen onyŋ balalaryna qarsy Şu jäne Sarysu kölderı maŋyndaǧy Aqtau bekınısıne joryqqa şyqqany turaly Sıbır korpusynyŋ komandirı Gorchakovqa Qarqaraly prikazchigı Şuşerin men jüzbasy Rebrovtyŋ baianhatynda) körsetılgen.
1843 jyldyŋ 27 mausymynda patşa I Nikolai Kenesary Qasymūly bastaǧan kürestı basu üşın qazaq dalasyna ırı kölemdegı äskeri joryq ūiymdastyru turaly būiryq şyǧardy, sonymen qatar Kenesary hannyŋ basyn kesıp äkelgen adamǧa 3000 som syilyq taǧaiyndady.
1843 jyldyŋ köktemınde patşa äkımşılıgı qazaq dalasyna üş otriadty bırdei jıberudı ūiǧardy. Ol otriadtarǧa Or bekınısınen, Ūlytaudan jäne Tobyl özenı boiynan bır uaqytta attanyp, Kenesary hannyŋ jasaqtaryn jan-jaqtan qorşauǧa alyp, şeşuşı soqqy beru arqyly talqandau qataŋ tapsyryldy. Oǧan qosa, Batys Sıbır general-gubernatorlyǧynan starşina Lebedevtıŋ jäne qazaq sūltandary A.Jantörin men B.Aişuaqovtyŋ basşylyǧymen qūramynda qazaqtardan 2000-dai adamy bar qosymşa otriadtar jasaqtaldy. Kenesary hannyŋ äskerıne qarsy soǧys operasiiasyn basqaru general-maior Jemchujnikovke jükteledı. Būl aqparat (Kenesary Qasymovty ızdestıru jäne jazalau turaly Orynbor ölkelık Bas äskeri ştabtyŋ №1184 ısınde) mūraǧat qūjattarynda körsetılgen.
Ol kezde Kenesarynyŋ 20 myŋdai äskerı bar edı. Kenesary han patşanyŋ jazalauşy otriadtaryn bır-bırıne qosyluyna mümkındık bermei, jeke-jeke soqqy berudı oilastyrdy. Ol öz jasaqtarynyŋ bır bölıgın Batys Sıbırden şyqqan otriadqa qarsy jıberdı de, olar Ūlytauǧa qarai şegıne şaiqas jürgızıp, jazalauşy otriadty basqa jaqqa qarai būryp äketedı. Al keiınnen Kenesaryǧa qarsy şaiqasta körsetken därmensızdıgı üşın Lebedev Orynborǧa şaqyrtylyp, qyzmetınen bosatylyp, sotqa tartylady. Kenesary bolsa, būl kezde özınıŋ negızgı küşımen Konstantinovsk bekınısıne şabuyl jasap, 1844 jyly Ölkeaiaq özenınıŋ boiynda Ahmet Jantörinnıŋ otriadyn qorşauǧa alyp talqandaidy.
1846 jyldyŋ basynda Kenesary han äskerlerımen Balqaş kölınıŋ maŋyna qonys audarady. Patşa ükımetı qazaq dalasyndaǧy Kenesary bastaǧan köterılıstı bırjola joiu üşın endı general-maior Vişnevskiidıŋ basqaruymen ülken otriad attandyrady. Osy turaly jazylǧan baian hattyŋ köşırmesı mūraǧattyŋ qorynda bar. (Sıbır korpusynyŋ komandirı kniaz Gorchakovqa Sıbır qazaq (qyrǧyz) şekarasynyŋ bastyǧy Vişniakovskiidıŋ Kenesary Qasymov sūltanmen şaiqasyp qalǧany turaly jıbergen baianhaty jäne t.b.)
1846 jyly Kenesary han qoqandyqtardan Äulieata (Taraz), Merke qalalaryn qaitarady. Osy jyly Kenesaryǧa qoldau körsetuşı Ūly jüzdıŋ Sauryq batyry qyrǧyzdardyŋ batyry Jamanqorany öltıredı. Oǧan jauap retınde qyrǧyzdar Sauryq batyrdyŋ auylyn şauyp, Sauryq batyrdy jıgıtterımen qosa öltırıp, mal-mülkın tonap ketedı. Būdan keiın qazaq-qyrǧyz araqatynastary şielenıse tüstı. Patşa ökımetı bolsa qazaq-qyrǧyz tartysyna aşyq kırıspei, Alatau ölkesın öz bilıgıne baǧyndyrudy jeŋıldetu üşın tuysqan ekı halyqty bır-bırıne aidap salyp, ekı jaqty da älsıretıp baryp, osy öŋırge öz äskerın kırgızudıŋ qolaily joldaryn qarastyrdy. Osyndai şielenısken jaǧdailardyŋ barysynda 1847 jyly Kenesary han 10 myŋ sarbazymen qyrǧyz jerıne basyp kırıp, olardy Qoqan ezgısıne qarsy qazaqtarmen bırıgıp küresuge şaqyrady. Kenesary hannyŋ soŋǧy şaiqasy qyrǧyzdardyŋ Kekılık-Seŋgır degen jerınde bolady. Qyrǧyz manaptary men Vişniakovskiidıŋ otriady jäne Qoqan handyǧynyŋ äskerlerı «Almaly sai» şatqalynda Kenesarynyŋ sarbazdaryn üş jaqtan qorşauǧa alady.
Tauly aimaq han Kenenıŋ sarbazdaryna basymdyq körsetuge mümkındık bermedı. Sonymen qatar, Rüstem sūltan men Sypatai batyr bastaǧan jasaqtardyŋ ūrys alaŋynan kenetten şegınıp, ketıp qaluy da jaǧdaidy qiyndatqan bolatyn. Özderınen bırneşe ese küşı köp jaumen bolǧan qaharmandyq şaiqasta Kenesary han 32 qazaq sūltanymen bırge tūtqynǧa tüsedı. Nauryzbai batyr qaza tabady. Qyrǧyzdardyŋ qolyna tūtqynǧa tüsıp qalǧan Kenesary han patşa chinovnikterınıŋ aldauyna tüsıp, syilyqtar alǧan qyrǧyz manaptarynyŋ tarapynan öltırıldı. Kenesary hannyŋ qasırettı ölımınen keiın onyŋ jetekşılıgımen bolǧan qasiettı azattyq küresı de jeŋılıske ūşyrady.
Kenesary bastaǧan azattyq kürestı keiın onyŋ balasy Syzdyq sūltan jalǧastyrdy. Kene hannyŋ otarşyldyqqa qarsy küresınde Aǧybai, Aqǧaş, Basyǧara, Janaidar, Jäuke, İman, Baiseiıt, Sūranşy, Jolaman jäne t.b. batyrlar qoldau körsetıp, aianbai şaiqas jürgızdı.
Kenesary Qasymūly bastaǧan ūlt-azattyq küres jeŋılıs tapqanymen, ol qazaq halqynyŋ tarihynda mäŋgılık öşpes ız qaldyrǧan, Qazaq memlekettılıgın qaita jaŋǧyrtuǧa baǧyttalǧan, tarihi maŋyzy zor küres boldy.
Baqyt BALTABAEVA,
Astana qalasy Memlekettık mūraǧaty qūjattardy jariialau jäne paidalanu bölımınıŋ basşysy
