Tılımızde jiı qoldanylatyn söz. Keremet dep asa sapaly närsege erekşe taŋqalǧanda aitatynymyz bar. Būl maǧynada ol fenomen degen tüsınıkke jaqyn. Keremet sezım adamdy rahatqa böleidı. Keremet degen erekşe närsenıŋ atauy, bıraq būl keremettıŋ jalpylama tüsınıgı. Asylynda, bızdıŋ keremet dep jürgenımız – Jaratuşynyŋ jaratqan barşa nyǧmetterı.
Keremet – Jaratuşynyŋ jaratqandary. Ne keremet, ärine, jaratylys keremet, jaralǧan zattar keremet, şynynda da ainalamyzdyŋ bärı keremet emes pe? Keremet degenımız – närsenıŋ bar boluynda, dara boluynda jäne onyŋ eşqaşan da qaitalanbaityndyǧynda. Bılgen janǧa bar tabiǧat, bolmys, tırşılık keremet, sebebı älemde basy artyq eşnärse joq. Özgermelı düniede bır närsenıŋ bar bolyp ömır süruı onyŋ ekınşı, mümkın üşınşı närsege qajettılıgınen tuyndaǧan. Özgerıs degenımız – bır närsenıŋ paida boluy, ne joiyluy. Närsenıŋ paida bolyp, joiyluy bır türden ekınşı türge, ne bır sapadan ekınşı sapaǧa ötıp, zattyŋ özımen-özı boluy. Keremet degenımız – bır närseden bıreudıŋ artylǧany emes, sol närsenıŋ özıne-özı sai, qajettı formaǧa tüsuı. Ärine, būl – uaqyt ışınde ötetın qūbylys. Är uaqyt ölşemıne sai zat özıne tän forma tappaq. Būl – zat bolmysyndaǧy uaqyt pen keŋıstık bırlıgınıŋ körınısı. Ärbır bar närse qaitalanbaityn bolmys, ol – sonysymen keremet.
Keremet Jaratuşynyŋ jaratqandary dedık, alaida keremetterdıŋ ışındegı keremetterı – tırşılık pen adam.
Tırşılık – keremet, onyŋ tüp syry ǧylymǧa da beimälım. Jer betınde tırşılık qaşan, ärı qalai paida bolǧan, onyŋ iesı jäne keleşegı ne bolmaq? Aqyrzaman degen ideia ǧana ma, älde bolatyn şyndyq pa? Būl – adamzattyŋ mäŋgılık saualdary, olardyŋ tübıne jetıp jauap bere alǧan eşkım joq. Mif, fantastika, gipoteza, dın, ǧylym, qiial, arman degender osy saualdarǧa ızdenısterden tuǧan. Sondyqtan, tırşılık keremet deuden basqa amal joq. Osy tūsta keremet pen keremet emestıŋ arajıgı turaly söz qozǧasaq, aitarym, adamǧa deiıngı dünie, tırşılık, bolmys – keremetter älemı. Ony köbınese bılmestıkten haos – deidı, ol terıs pıkır, älem haos emes, ol öz zaŋymen bolǧan, älı bola bermek. Keremet emes närseler adamnyŋ paida boluymen bastalǧan. Mın – adamnyŋ sanasynda. Adam sanasy onyŋ «jaratuşylyq» qyzmetın qalyptastyra bastady, ony bız şyǧarmaşylyq deimız. Būl ony Jaratuşymen «bäsekege» tüsetındei halge jetkızdı. Abai aitqandai, bezendırgen jer jüzın, naǧyz şeber – Täŋır. Solai bola tūra adamdar da özderın şebermız dep atai bastady, bıraq kei zamandarda adam şeberlıgı şekteulı, mınsız şeber Jaratuşy ekendıgıne adamdar küdık keltırgen. Ǧylymda adam qolymen jasalǧandardy «mädeniet» deidı. Mädenietke syn bar, sebebı ol adamdardyŋ ruhani älemı. Adam – adamǧa synşy.
Jaratuşynyŋ jaratqan keremetterıne ǧana syn joq. Menıŋ osy sözıme dau aituşylar tabylar, olar äsırese, öz tūjyrymdarynda Darvinizm ılımıne süienulerı mümkın. Evoliusiia teoriiasy boiynşa, tırşılık ielerı: jändıkter, haiuanattar tömengı jäne joǧarǧy dep jıktelgen, bıraq bız qandai jändıktı «damudyŋ» tömengı satysynda dep «ükım» şyǧarmaqpyz. Tym qarapaiym degen amebanyŋ özı ömır süretın ortasynda emın-erkın küi keşude, ol özge boludy äste de qalamaidy. Osy tūsta bır qaratpa söz esıme oralyp otyr.
– Äi, esek, – dedı şoşqa.
– Äi, şoşqa, – dedı esek.
Bıraq, olar bır-bırıne renjıgen joq.
Esekten esek, şoşqadan şoşqa tumasa, esek pen şoşqa atauly qūryp ketpei me? Qazaqtyŋ «qarǧa balasyn appaǧym deidı» – deitını osyndai jaǧdaiǧa qatysty aitylsa kerek.
Bar bolmystyŋ jaratylys qūpiiasy bar. Ol Jaratuşynyŋ özıne ǧana mälım desek, osy jaratylys qūpiiasyn tanyp-bılu jolyna tüsken adamdy ǧalym deimız. Jaratuşynyŋ jaratqandaryn zertteuşıler – ǧalymdar. Olar Jaratuşyny onyŋ jaratqandary arqyly tanudy maqsat qoiuşylar. Solai bola tūra, Europalyq orta ǧasyrlarda Djordj Bruno, Galileo Galilei, t.b. ǧalymdardyŋ soŋyna şırkeu şam alyp tüstı. Şırkeu olardy Jaratuşynyŋ qūpiiasyna qol sozuşylar, iaǧni ıbılıstık jolǧa tüskender dep jazalap otyrdy. Būl – şırkeudıŋ sol zamandaǧy qatelıgı. Ǧalymdar – küdık keltıruşıler jäne küdıktı seiıltuşıler. Küdık degen – ǧylymi ızdenıs. Küdıksız ǧylym joq. Küdık keltıruşılık dıni aŋyzda – ıbılıs-şaitan joly. Jaratuşy perıştelerge özı jaratqan Adam-Ataǧa iman keltırıŋder dep ämır etkende, bır perışte osy keremet ıske küdık keltırgen, ol:
– Ua, Jaratuşy iem, öz rūqsatyŋyzben aralap şyqtym, myna jaratqanyŋ kemel emes, ışı quys eken, – degen.
Jaratuşyǧa küdık keltırgenı üşın, onyŋ qarǧysyna qalyp, ıbılıs-şaitan atanǧan. Jaratuşynyŋ jaratqan keremetı Adam-Ataǧa iman keltırgender perışte qalpynda qalyp, adamzatqa bügınge deiın qyzmet etude. Şaitan bolsa, adam balasynyŋ boiyna bülık, būzyq piǧyldar dänderın egıp, ösırumen keledı. Şaitandyqty osy mände tüsıngen dın basşylary ǧylymǧa, ǧylymi jaŋalyqqa qarsy bolyp otyrǧan. Būl – Jaratuşy ämırıne qarsylyq. Jaratuşynyŋ jaratqandaryn tanudyŋ aiǧaqty joly – ǧylym emes pe, basqa qandai jol bar? Ǧylym arqyly bız Jaratuşymyzǧa jaqyndai bermekpız. Ǧylymdy mansūq etu Jaratuşymyzdan alystau ekenın tüsınu üşın adamzat balasy qanşama qiyndyqtardy bastarynan ötkerdı.
Ǧylym küdıktı seiıltuşı degenge kelsek, aitarym, ǧylym adamǧa syry bılınbegen, närsenı bılımge, aiǧaqty ıske ainaldyrmaq. Ony ǧylymi jaŋalyqtar deimız. Ǧylym küdıktı seiıltuşı bolǧan soŋ, onyŋ «öz tüsınıgı» qalyptasa bastady, onyŋ mänısı älemdı, dünienı tek ǧylymi jolmen tüsındıremız degen asqaq oi, onyŋ ekı jaǧy bar: bırınşıden, ǧylym arqyly özgermelı jaratylystyŋ syryn tanyp bılemız, būl – ǧylymnyŋ jasampazdyǧy, dünie körkın tanudaǧy bırden-bır dūrys jol. Ekınşıden, ǧylym sonymen bırge Jaratuşy jaratqan jaratylysty qiratuşy, iaǧni ıbılıstık küşke ainaluy mümkın, mysaly, atomnyŋ termoiadrolyq quatynan adam-zat balasy özın-özı müldem jer betınen joiyp jıbere alatyn alapat qaruyn oilap tapty, ony 1945 jyly (6 jäne 9 tamyz) Nagasaki, sodan Hirosimaǧa tastap, jüzdegen myŋ jazyqsyz jandar qaza tapty.
Bügınde qarudyŋ būl türı, adam-zat üşın asa qauıpke ainalyp otyr. Ǧylymnyŋ būl jaǧdaiyn ertegıdegı qūmyranyŋ ışındegı tyǧyndauly jynnyŋ syrtqa şyǧyp ketuımen salystyruǧa äbden bolady.
Būl – bügıngı zamannyŋ eŋ basty, asa qauıptı, şeşımı tabylmai otyrǧan mäselesı (ol arnaiy taqyryp äŋgımesı).
Solai bola tūra, keremet degenımız – Jaratuşynyŋ jaratqandary jäne olardyŋ syryn bıluşı, tanuşy, ärı adam igılıgıne ainaldyruşy – ǧylym men öner.
Ǧarifolla ESIM, akademik
