Änes SARAI
( Basy №47(2957), №57(2967), №66(2976), №69 (2979), №89 (2999), №99 (3009), №100 (3010), №102 (3012), №115 (3025) sandarda)
P.Pele 1929 jyly «chisyny» – «şıgıl» dep balamalap edı, sol pıkır äzırşe özgergen joq. Al «pofudyŋ» – «säbek» ekenıne köz jetkızgen İ.Echedi. Qarlūqty audandastyru kezınde olarǧa arnalyp Damo okrugı qūryldy. Damo-şöl degen söz. Älbette, Gobi şölı aitylyp otyrǧan joq. Qarlūqtardyŋ keiıngı kezde oŋtüstıkke sozyla qonystanǧanyn eskersek, Damo – Joŋǧariianyŋ şöldı aimaqtarynyŋ bırı. Naqty orny anyq emes.
Qarlūqtyŋ taşi nemese taşili ruy – ırı qauymdastyqtyŋ bırı. Olardyŋ rubasy Taşili Hubi aty jylnamalarda hattalǧan. Audandastyru kezınde olar üşın Siuanchi okrugı qūryldy. «Sin Tan şu» atalmyş okrugtıŋ Moŋǧol Altaiynan batysqa qarai ornalasqanyn meŋzegennen asyp naqty eşteŋe aitpaidy. N.Iа.Bichurin öz kartasynda taşilerdı Sairam kölınıŋ töŋıregıne ornalastyrady. Sondyqtan mätındegı Siuanchi okrugı – Sairam kölın meŋzeu boluy ǧajap emes. Taşiler keiıngı tuhsiler emes pe degen älsızdeu boljam bar. Alaida, olardyŋ keiıngı kesek, jau kesek, alty kesek, qara kesek qauymdary boluy da ǧajap emes.
Şaraf al Marvazidıŋ mälımdeuı boiynşa qarlūqtar 9 bölıkten qūralǧan: «üş chigil…bır tuhsi, bır būlaq» (Şaraf al Zaman Tahir Marvazi. Glava o tiurkah. Trudy sektora vostokovedeniia An.KazSSR. Almaty, 1959. II. 213-b.). Audaruşylar qarlūqty toǧyz ru el dep alyp, bır bölıgın atamai, ornyna köp nükte qoiyp ketken. Būl olqylyqty Mūhammed Al-Aufi eŋbegı tolyqtyrady. Ol qarlūqtardyŋ toǧyz rudan qūralǧanyn aita kelıp, olardyŋ arasynda üş ru chıgıl, üş ru hasag jūrty baryn habarlaidy (S.Amanjolov. Voprosy dialektologii i istorii kazahskogo iazyka. Almaty, 1997. 151-152-b.).
Qarlūqtar resmi türde Şyǧys Türıktıŋ Tarduş qanatynyŋ jūrty bolǧanymen, Batys Türık qūramynda boi körsetken kezderı de az emes. Şyǧys Türıkke baǧynbai qiǧylyqty salyp baqty. Aqyry Ekınşı Türık qaǧandyǧyn joiǧan ūiǧyr, basmyl, qarlūq üştık odaǧynyŋ qūramynda boldy. Türıktı joiǧan soŋ, ūiǧyr-qarlūq astyrtyn jasaqtasyp, türık ornyna qaǧan bilıgın qolyna alǧan basmyldardy küirettı. Taq talasy soŋynda tızgındı ūiǧyrlarǧa bergen soŋ, Tarbaǧataidan oŋtüstıkke qarai jylystai qonyp, üş ruy «Üş Iаbǧu» el bop otyrdy. Olardyŋ Tan saraiyna jiı qatynap, alysty-berıstı bolǧany osy kez. Keiın qarlūqtar Jetısuda «Qarlūq handyǧyn» qūrdy.
Qarlūqtar turaly M.Qaşqaridıŋ maŋyzdy tūjyrymyna män bermei bolmaidy. Ol: «Olar (qarlūqtar – Ä.S.) türık näsılınen, bıraq oǧyzdardan bölek, olar türkmenge jatady» (Vostochnaia Aziia i sosednie territorii v srednie veka. Novosibirsk, 1986. 27-b.). M.Qaşqaride «qarlūq türıkmenderı» degen tırkes jiı kezdesedı. «Qarlūqtyŋ tegı türık» deuı jäne «qarlūq türıkmenderı» dep jıktep körsetuı – basym köpşılıgı türık bolǧan qarlūq arasynda türıkmen taipasy boldy dep paiymdauǧa jol beredı. Mahmūt Qaşqaridıŋ qarlūqty, türkımendı «oǧyzdan bölek» dep körsetuı – türıktanuşy ǧalymdardy ärı-särı küige duşar etetın tyŋ tūjyrym.
Basmyl. Basmyl – arǧyndar turaly «Könelıkter», «Noǧaily» atty eŋbekterımızde arnaiy taraular jazylǧandyqtan, taqyrypty tereŋ qazbalamaimyz. Tek erekşe mändı, özektı jaittarǧa at basyn būramyz. Mahmūt Qaşqaridıŋ basmyldardyŋ türık tılımen qatar öz tılderı bary turaly aitqany ǧylymi ainalymda belgılı. Zertteuşıler osy töŋırekte bıraz oi örbıtıp, basmyldy tungus qatarynan şyǧarǧandary da joq emes. Osy oraida ekı jazba derektı köldeneŋ tartpaqpyz. B.z.b. V ǧasyrda, Gerodot zamanynda Qarqaraly öŋırıne argi, argippei degen halyq jasady. Olar turaly Gerodot tömendegıdei sypattama qaldyrǧan: «Aituşylardyŋ habaryna qaraǧanda erkek-äielderı tumysynan köse, taqyr bas, bet pışınderı jalpaq mūryn, jalpaq iek. Kiım kiısterı skifke ūqsaǧanmen, tılderı böten…Skifter argippeilerge kelgende jetı tılmäş arqyly jetı tılde söilesıp, tüsınısedı» (Gerodot. İstoriia, M., 1993. 193-b.).
1254 jyly Marko Polo Şyǧys Türkıstan jerınde bolyp, Ergül bektıgı tūrǧyndary turaly mälımet qaldyrdy: «Kanchipudan (Ganchjou)… bes kün jol jürıp ūly hannyŋ Ergül patşalyǧyna jetesıŋ, al Taŋǧūt aimaǧynda qala köp, al eŋ basty qalasy Ergül…Halqy pūtqa tabynady, adamdarynyŋ denesı tolyq, jalpaq mūryn, şaştary qara, saqal-mūrtsyz, äielderınıŋ basynda ǧana şaş bar» (Marko Polo. Almaty, 1990. 1. 84-b.).
Arada 1700 jyl ötkenmen Gerodottyŋ Qarqaraly maŋynda otyrǧan argippeilerı men Marko Polonyŋ Şyǧys Türkıstanda Ergül bektıgınde otyrǧan arǧyn-basmyldarynyŋ syrt keiıpterınıŋ onşa özgermegenın aŋdau qiyn emes. Gerodot argippeilerı keiıngı arǧyn-basmyldar deuge tolyq negız bar siiaqty. Onyŋ üstıne Ergül bektıgı, Ergül qalasy kertpe jazudai anyq en-taŋba qataryna jatady. Mäşhür Jüsıp öz şejıresınde Arǧynnyŋ bäibışesın Ergül dep körsetedı. Demek, Ergül bükıl arǧynnyŋ ūly anasy ıspettı. Arǧyndardyŋ bır kezdegı bektıgı men onyŋ astana qalasy Ergül esımın oilarynda saqtap, bastau şejırelerınen oryn beru – arǧyn tarihyn tanyp-bıludı jaŋa satyǧa köteredı.
Arǧyn-basmyldar – türık, tele jūrtynyŋ eŋ oŋtüstıkke ornalasqan būtaǧy. Ol alǧaşqyda Süi patşalyǧy däuırınde (581-618) qyrǧyzdarmen şektesıp, Altai taularynda jasaǧanmen, keiın oŋtüstık aimaqtarǧa oiysyp, Beitin men Dunhuan aralyǧyn, iaki, Joŋǧariiany en jailady. Onyŋ batys şekarasy Gaochanǧa (Tūrpanǧa) tırelıp jatty. Qazırgı Tūrpannan oŋtüstık-şyǧysqa qarai 35 km jerde Qara-kodjo qalasynyŋ orny älı de üiındı bolyp jatyr. Qotan, Daiyrqojadan keiıngı arǧyn şejıresınıŋ basty tūlǧasy Qaraqoja esımınıŋ ärgı bastauy osy taraptan şaŋ beruı tegın emes. Tarihta türık qauymyna jatatyn kodjo ruy tırkelgen. Ol basqa emes, arǧyn-basmyldardyŋ bır būtaǧy bolsa kerek. «Manas» jyrynda:
«Odan basqa būl jaqta
Altailyqtyŋ bärı bar.
Alşyn, Üisın, naiman bar,
Arǧyn, Qaraqoja bar.
Abaqtardyŋ ışınde
Aidarhan batyr köşı bar» («Manas». F, 1958. 66-b.) degen joldar, äsırese Arǧyn, Qaraqoja esımderı jiı kezdesedı. Qaraqoja bırde jeke batyr, ekınşıde qyrǧyzdarǧa tıleules rulyq qauym retınde auyzǧa alyndy. Demek, būl qauym qyrǧyzdar arqyly Jetısuǧa ötıp, keiın Deştı-Qypşaq jūrtyna – arǧynǧa ainalǧan.
Basmyl – arǧyn qauymynyŋ tarihy 742-745 jyldar aralyǧynda Ekınşı Türık qaǧandyǧymen taitalas, basmyl, ūiǧyr, qarlūq bolyp öz aldaryna jeke qaǧandyq qūrularymen erekşelenedı. Basmyl kösemı Aşina Şi «Hela piszia qaǧan» degen atpen taqqa otyryp, Türık bilıgın qolǧa alu üşın kürestı. Keşegı odaqtastary ūiǧyr men qarlūq bırıgıp kelıp, ony taqtan qudy. Qytai jylnamalarynyŋ bırı qaǧandy öltırdı dese, ekınşısı Beitinge qaşyrdy deidı. Qalai degenmen de, basmyl kösemınıŋ Taŋ imperiiasynyŋ qūzyryna berılıp, şen-şekpen alǧany turaly mälımet bar. Basmyl Ūiǧyr qaǧandyǧynyŋ kırıptary bolyp, onyŋ jūrtyna ainaldy.
Ūiǧyrdyŋ Qarabalǧasūn bıtıktas jazuynda basmyldar «40 ruly jūrt» dep atalǧan. Äiteuır, tele qauymy arasynda öte ırgelı taipa bolǧany anyq. H ǧasyrda olar Qarahan memleketıne baǧynbai, baiyrǧy qonystaryn tastap, Qara Ertıske oiysqan. Osy öŋırde olardyŋ bırde körşıles taipalarmen qyrqysyp, bırde odaqtasyp, Qarahan memleketınıŋ jazalauşy äskerıne qarsylyq körsetken jūrt retınde Mahmūt Qaşqari sözdıgınen oryn alǧan. Qarahan memleketı älsıregende, olar baiyrǧy qonystaryna qarai qaita jyljyp, taŋǧūttarmen şekaralas bolǧany baiqalady. 1094 jyly basmyldarǧa taŋǧūttardyŋ şabuyl jasaǧany Qytai jylnamalarynda tırkelgen. Qysqasy, kerei, naiman, basmyl üştık odaǧy üzdık-sozdyǧymen 1089-1119 jyldar aralyǧynda qidanmen soǧysyp, olardyŋ batysqa jyljuyna tosqauyl boldy. Al bıraq HIII ǧasyr basyndaǧy moŋǧol-naiman jaǧalasynda Şyǧys Türkıstan topyraǧynda arǧyndar közge tüspeidı. Şamasy, Deştı Qypşaqqa ūzap ülgergen. 1254 jyly Marko Polo köretın basmyl-arǧyndary atalmyş qauymnyŋ qara jūrtta qalǧan sılemdı bolsa kerek.
Äuelı Altaida, keiın Beitin-Dunhuan, sonsoŋ Qara Ertıstı jailaǧan basmyl – arǧyndar arǧyn qauymnyŋ ūiytqy toby ekenınıŋ basy aşyq. Solardyŋ Deştı Qypşaqqa auuymen qazaq topyraǧyndaǧy arǧyndar turaly keŋırek söz qozǧauǧa mümkındık tuady. Tarihi uaqiǧalar aiasynda oi saraptaǧanda, basmyldar – negızınen Quandyq atalary.
Şoqan derekterı boiynşa: Saryarqada ejelde chen nemese chegem degen halyq jasaǧan. Olardyŋ baiyrǧy topyraqta qalǧan sılemderın şegendık dep boljauǧa bolady. Asyly, begendık, şegendık – Saryarqanyŋ ejelgı tūrǧyndary. Chegen tau aŋǧary terıstık Kavkazda bar. Onyŋ boiynda qabardalar tūrady. Endeşe, şegendık, begendık – chegem halqynyŋ qara jūrtta qalǧandary, qabardalar sol qauymnyŋ batysqa ūzaǧan bır toptary boluy äbden mümkın.
Ötemıs qajynyŋ mälımetınşe: Maŋǧystaudy jailap-qystaǧan Toqtamystyŋ äkesı Toiqojanyŋ bilegen tört taipasynyŋ bırı arǧyndar bolǧan. Keiın Toqtamys Aqsaq Temırden jeŋılıp Qyrymǧa ketkende, arǧyndardy da, özge jūrtyn da köşırıp alǧan. Asyly, būl arǧyndar – toqal arǧyn jūrty. Arǧynnyŋ Süiındık atalary Būhara janyndaǧy Qarakölde taipalyq odaq bop qalyptasqany turaly Babyr, Äbılhaiyr, Muhammed Şaibani şejırelerınde senımdı derek jetkılıktı.
Toha jūrty asyly-toharlar. Toharstandy böten jūrt dep qarau – balaŋ tüsınıktıŋ sarqynşaǧy. Ol jūrt ūzaq jyldar Batys Türık qaǧandyǧynyŋ tüstıktegı ūlysy boldy. Tohar ūlysy üşın türıkterdıŋ, türkeşterdıŋ parsy, arabtarmen jürgızgen şaiqastary tarihi derektemelerde mūqiiat hattalǧan. Tohar ūlysynda sary üisınder, suandar, başqūrttar ösıp-öngen. Sondyqtan arǧyn toharlardyŋ Tohardan kelgenıne kümändanudyŋ qajetı joq. Olardyŋ bır bölıgı şömen, şömekei, berış taipalarynyŋ beldı atalaryn qūrap otyr. Qarauyldyŋ – qarauyl üisın atymen Noǧailydan kelgenı turaly jazba aiǧaqtar bar. Al qanjyǧaly bolsa, Ürgenış qoŋyrattarynyŋ bır taqtasy, «Alpamys» jyrynyŋ özbektık nūsqasynda alty ataly qoŋyrat, solardyŋ bır atasy qanjyǧaly ruy turaly anyq-qanyq jyrlanǧan.
Mūny täptıştep aitu sebebımız: rulyq qauymdardyŋ qalyptasuy şyrǧalaŋ da kürdelı joldardy basynan ötkergendıgı. Bır öŋırde dünie esıgın aşyp, şaşyramai qol ūstasqandai qatar jürıp ösıp-öngen bırde-bır qauym joq. Qazaq jūrtynda talai ūlt pen ūlystardyŋ, äluettı memleketter men jeke tütın tütetken handyqtar men bektıkterdıŋ saba tübındegı sarqyny jinaqtalǧan. Olardy bır qūryqpen qosaqtap, basyn qūrau tıpten oŋai emes. Ara-tūra şaŋ berıp qalatyn rulyq, taipalyq menmendıktıŋ arǧy tübı bır kezde el bilegen juandyqpen astasyp jatyr. Esesıne, olar sol memleket, imperiia, patşalyqtar men qaǧandyqtardyŋ näsıldık genefondyn da öz boilarynda saqtaǧan. Qazaqtyŋ aiyryqşa qabılettı halyqtar qataryna jatu sebebı osynda.
Qidan. Qidandy moŋǧoldar hitai dep ataǧan, al negızgı tobynan bölınıp batysqa ketkender «qara hitai» atanyp, «aqyrzaman bolarda qara qytai qaptaidy» degen mätelge orai qidandar turaly terıs pıkır qalyptasqan. «Qara qytai qaptaidy» degendı ädette hanzu, chjungo dep tüsınemız. Bızdıŋ tüsınıgımızdegı qytailar özın eşqaşan qytai atamaǧan, atamaidy da.
Köptegen zertteu eŋbekterı boiynşa qalyptasqan pıkırge süiensek, qidan – dunhu näsılınen. Būl pıkır Ouian Siu 1061 jyly jazyp bıtırgen «Sin Tan şudan» (Jaŋa Tannama) bastau alady. Onda: «Qidandar dunhu tarmaǧyna jatady. Siunnuden jeŋılgen olardyŋ ata-babalary Senbi tauyna baryp tyǧylǧan» delıngen (Materialy po istorii drevnih kochevyh nariadov gruppy dunhu. M., 1984. 49-50-bb.). Keiıngı zertteuşıler «Sin Tan şu» sıltegen ızben jürıp keledı.
Alaida, qidannyŋ şyǧu tegı turaly basqa da pıkır bar. «Bes äulettıŋ köne tarihy» (Sziu Udai-şi) jylnamasy: «Qidandar – baiyrǧy siunnudıŋ būtaǧy» dep, «Sziu Tan şu» (Köne Tannama): «Qidandardyŋ ädet ǧūryptary türıktermen bırdei» dep jazady (Sonda, 29-b.). Al 551-554 jyldar aralyǧynda hattalǧan. «Vei-şu» jylnamasy: «Qidandardyŋ ielıgı kumosilerdıŋ (qai) ielıgınen şyǧysqa qarai ornalasqan. Olar kumosilermen är būtaqtan bolǧanmen, bır tamyrdan» dep mälımdeidı. «Liao-şi» jylnamasy qidan men kumosi tılderınıŋ ūqsastyǧyn aita kelıp, tömendegıdei äŋgımenı köldeneŋ tartady: «İmperator Taiszu Dela taipasynyŋ iliszin lauazymyn atqaryp jürgende kumosilerge joryqqa attandy. Kumosi kösemı Şuli qūlama qūz, jarly şatqa bekınıp, alǧyzbady. Sonda ol kelıssöz jasauǧa Heludı jūmsady. Ony tūtqynǧa alǧanda, Helu bylai dedı: «Qidan men kumosidıŋ tılderı ūqsas, bır memlekettıŋ adamdarynan aiyrmaşylyǧy joq» (Sonda, 49-b.). Būl derektemeler qidannyŋ dunhu ekenın joqqa şyǧarady. 1061 jyly «Sin Tan şudy», 1070 jyly «Udai şiszidı» («Bes äulet tarihy turaly jazbalar») jazyp bıtırgen Ouian Siu bırınşı eŋbegınde qidandy «dunhu» dese, ekınşı eŋbegınde basqa aujai tanytady: «Bıreuler olar turaly (qidandar) kumosilermen bır tamyrdan, bıraq är būtaqtan degendı aitady. Olardyŋ tūrǧan jerı Sialoge moli dep atalady. Moli – özen degen söz. Olardyŋ qonystary Huanşuidıŋ (Şara-muren) oŋtüstık jäne soltüstık jaǧalauynda. Qidandar baiyrǧy senbilerdıŋ qonysynda otyrǧan soŋ, senbi dep ūǧynylady» (Sonda, 52-b.). Jylnamaşy «senbi qonysynda otyrǧandyqtan» senbi atalatynyn, al, şyn mänınde, siunnu tegınen ekenın aŋǧartady. Dūrysyn aitqanda, «Sin Tan şudan» basqa jylnamalardyŋ barlyǧy da qidandy siunnuǧa jatqyzady. Oǧan män bermei, atüstı qarauǧa bolmaidy. Sonymen qidandy dunhudan görı siunnuǧa telitın pıkırler köbırek.
«Sziu Tan şu» (Köne Tannama) olardyŋ qonystary turaly: «Qidandar būrynǧy senbi jerınde Huanşuidıŋ (Şara – muren) oŋtüstıgı men terıstık aimaqtaryn mekendeidı. Şyǧysynda Gaolimen, batysynda kumosilermen, oŋtüstıkte İnchjou oblysymen, al terıstıkte şiveilermen mejeles» (sonda, 50-b.).
Qidandar qidan esımın V ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda alyp, taipalyq kösemderın mofuhe atapty. Özderı 40 myŋ äskerı bar, 10 ruly el eken.
Salt
atty türıkter: 1 – qytai suretşılerı salǧan
qūryqan salt atty sarbazy; 2 – chikoi sarbazy.
Al VII ǧasyrda Deha ruy jetekşılık orynǧa şyqqanda 8 rudan qūralǧan. Olardyŋ ekı ruǧa kemıp qaluy bızdıŋ äŋgımemız üşın qajet derek. Qidandar Bırınşı Türık qaǧandyǧy kezınde de, Ekınşı Şyǧys Türık qaǧandyǧy kezınde de türıkke baǧyndy. Bırınşı Türık qaǧandyǧynyŋ qaǧandary Şetu, Chulo, Janǧan qidan, tataby, şivei, kumosilerdı biledı. Qidandar Töles qanattyŋ bır ūlysy bolyp, syszin (irkın) lauazymdy rubasy arqyly basqaryldy.
Janǧan – qaǧan degen aty ǧana bolmasa, şyn mänınde, Tan imperiiasynyŋ qolbalasy edı. Ol Iаn-di patşaǧa jaǧynam dep, türıktıŋ kiımı men zaŋdaryn qytai kiımı men zaŋyna säikestendırem dep ūsynys jasaǧannyŋ bırı. Köşpelı jūrttyŋ namysyn qorǧaǧan qidandar 605 jyly atqa qonyp, ūran otyn laulatyp edı, Janǧanǧa qarasty 20 myŋ türık äskerınıŋ küşımen köterılıs oşaǧynda tūnşyqtyryldy. Qysqasy, Bırınşı Türık qaǧandyǧynyŋ soŋǧy qaǧany Seliden ırge aiyrǧan tele qauymy bırtındep qaşyp, Qytaiǧa berılıp jatqanda, qidandar Türık qaǧandyǧyna adaldyǧyn saqtady.
Tan patşasy 644 jyly Koreiaǧa joryqqa şyqqanda qidan kösemı Köge edı. Qidandy Türıktıŋ köge taipasy ökılderı bilep otyrǧan. Köge Tan patşalyǧyna baǧynyştylyq bıldırıp, imperatordan «nan» lauazymyn aldy. Qidan jerınde Sunşo tūtūqtyǧy qūryldy. Kögenıŋ Tan patşalyǧyna qyzmet etken ekı nemeresı turaly jylnamalarda mälımet jetkılıktı, olar turaly arnaiy şejıreler de hattalǧan. Al Kögenıŋ bel balasy Szinchjun (Altynbek) bolsa, Qytaiǧa kırıptarlyqtan bas tartyp, özıne baǧynyşty qidandardyŋ basyn qosyp, qaǧandyq jariialady. Mıne, osy kezden bastap qidannyŋ ekı taipa jūrty özge qidandardan oqşaulanyp, türıkke bet būra bastady.
Özge qidandar da bırtındep imperiiadan ketıp, Ekınşı Türık qaǧandyǧynyŋ qūramyna endı. Būl kezde olardyŋ bileuşısı elteber atandy. 716-733 jyldary qidannyŋ tızgını Ketuiui esımdı batyr adamnyŋ qolynda boldy. Ol ūlys bileuşılerın qalauynşa özgertıp, Tan imperiiasymen keskılesken qandy soǧystar jürgızdı. Ekınşı Türık qaǧandyǧy qūlaǧannan keiın olar ūiǧyrǧa baǧyndy. 906 jyly qidandar «Liao» memleketın qūryp, patşasy men igı jaqsylary kezegımen bes astanada – Şara – muren men Hingan arasyndaǧy Boro-hotoda, şyǧys astanasy Liaoian qalasy ırgesınde, orta astanasy Laohe özenınıŋ Şara-mūrenǧa qūiylysy, oŋtüstık astanasy qazırgı Beijin, batys astanasy Şansi ölkesındegı Datun qalasynda tūryp, şyrqai däuırledı.
Ejelgı türıkterdıŋ altyn qūtysy.
Aqyq tastardan köz salynǧan,
barys müsındı tūtqasy bar.
B.z. VI ǧ. QHR, ŞŪAR , Ile Qazaq
avtonomiialy oblysy,
Moŋǧolküre audany, Boma auyly
Al endı osy qidan üzdık-sozdyǧymen 150 jyl Bırınşı, keiın Ekınşı Türık qaǧandyǧynyŋ Töles qanattaǧy bır ūlysy boldy. Qytai jylnamalary olardyŋ Türıkke baǧynyşty el ekenın aitqanmen, qidannan ketıp, türıkke ainalǧan rulary bolǧany turaly auyz aşpaidy. Ekınşı Türık qaǧandyǧy küiregennen keiın onyŋ batysqa auǧan jūrty arasynda ekı ru qidandar kezdesedı. Ony parsy-arab derektemelerı hitia dep jazsa, orys jylnamalary kitaa, kitan, qitanopa dep hattaǧan. HI ǧasyr avtory M.Qaşqari 23 türık taipasyn: 10 terıstık, 13 tüstık taipalar dep, tüstık taipalar qatarynan qidan qauymyn körsetse, parsy tarihşysy Fahritdin Mubarakşah özınıŋ 1206 jyly jazyp bıtırgen «Tauarih» atty eŋbegınde türık taipalary tızımıne hita qauymyn da engızedı (N.N.Umniakov. İstoriia Fahreddina Mubariakşaha. Vestnik drevnei istorii, 1938. Tom I. 115-b.). Sonymen tarihşylardyŋ kuägerlıgımen Orta Aziia jäne Deştı Qypşaq türıkterı arasynda hita ruy bolǧanyna köz jetkızemız. Älkei Marǧūlan atalmyş derekke toqtala män berıp, būl hitalar Syr boiy ketelerı bolsa kerek dep paiymdady. Al qalyŋ qypşaq köşımen batysqa lyqsyǧan köşpendıler arasynda Teŋızjaǧalauy ordasynda qitanoba ruy bolǧany anyq taŋbalanǧan. Onyŋ kösemınıŋ qaiǧyly tarihy orys jylnamalarynda hattalǧan Qitan bolsa kerek. Handary Boniak pen Tūǧyr han Bolgariia saparynda jürgende, kelıssöz jürgızu üşın Peresliavl qalasyna Qitan men İtlar keledı. Peresliavl kniazderı ekeuın de opasyzdyqpen öltıredı. Boniak pen Tūǧyr han Bolgariiadan şūǧyl qaityp oralyp, Kiev Rusımen aşyq soǧys bastaidy. Sybai körşı bop, typ-tynyş otyrǧan ekı el arasynda ūzaqqa sozylǧan arpalys osylai bastalady.
Orys jylnamaşylary Teŋızjaǧalauy ūlysyndaǧy Qitanopa jūrtyn «hitaa» dep jazuǧa tyrysqan. Osyndai ekı-üş fakt kezdesedı. Bıraq keiıngı köşırmeşıler, tüzetuşılerdıŋ qol kömegınıŋ saldarynan hitaa jylnama qūjattarynyŋ köpşılıgınde hitai bop jazylǧan. Būl «hitailardyŋ» barlyǧyn HII ǧasyrǧa jatatyn qūjattarda kezıge qalsa – hitaa dep oqyp, kete dep eşqandai küdıksız qabyldauǧa negız bar. Būl kezde hitai, qara hitai atalǧan Eliui Daşy bastaǧan qidannyŋ batys būtaǧy Jetısuǧa endı kelıp ornyǧyp, bilık qūra bastaǧan kezı edı. Olardyŋ Qarateŋız jaǧalauyndaǧy qypşaq arasynan körınuı aqylǧa qonbaidy.
Sonymen qidannyŋ ekı ru jūrty özge türıktermen batysqa bırge qozǧalyp, Deştı Qypşaqtan şyqty, olar aq kete, qara keteler edı deuge qūjattyq aiǧaqtar qol ūşyn beredı.
Şivei (tatar). Zertteuşıler Burhoto mädeni oşaǧyn şiveilerden qalǧan jädıgerlıkke jatqyzyp, olardy qytai jylnamalaryndaǧy dadamen, türık jazularyndaǧy otyz-tatarmen sabaqtastyra qaraidy (Etnicheskie prosessy iugo-vostochnoi Sibiri v srednie veka. Novosibirsk, 1989. 16-b.). Alaida, türık-şivei qarym-qatysyna türıktanu ǧylymynda köŋıl bölıngen emes, ekınşı, üşınşı qatarly mäseledei atüstı ǧana auyzǧa alynady. Al şyn mänınde olar da Türıktıŋ bır elı ekenınıŋ basy aşyq.
Bırınşı Türık qaǧandyǧynyŋ zamandasy
«Süişu» jylnamasy: «bır-bırıne baǧynbaityn bes aimaqtan tūrady. Aimaqtardyŋ basşylary joq, bytyraŋqy, kedei el. Türıkter olardyŋ elıne üş tudun taǧaiyndap, solar arqyly bilep otyr» dep jazady (Materialy po istorii drevnih kochevyh narodov gruppy dunhu. M., 1981. 28-b.). Demek, olar äu bastan-aq türıktıŋ bır ūlysy retınde körınıs tabady.
Al Süi patşalyǧynyŋ ornyna kelgen Tan äuletınıŋ köne jylnamasy «Sziu Tan şu»: «Olardyŋ elınde jeke-dara bileuşı joq, 17 ırı kösem bar, olardy mohefu dep ataidy, bilık äkeden-balaǧa köşedı. Özderı türıkterge baǧynyşty» dep äŋgımenı sabaqtastyrady (sonda, 28-b.). Al Tan äuletınıŋ jaŋa jylnamasy «Sin Tan şu» bolsa: «Olardyŋ elınde jeke-dara bileuşı joq, türıkterge baǧynyşty mohedolar eldı basqarady. Ūsaq rular 1000 üiden, ırgelı rular bırneşe myŋ üiden tūrady» dep, Bırınşı Türık qaǧandyǧy, Ekınşı Şyǧys Türık qaǧandyǧy kezındegı şivei jūrtynyŋ saiasi-äleumettık jaǧdaiynyŋ naqty körınısın beredı. Şiveiler türıktıŋ bır ūlysy bolǧandyǧy dau tuǧyzbaidy.
Şiveiler Argun özenınıŋ boiyndaǧy Dalai-nūr kölınıŋ ainala töŋıregın mekendep otyrǧan. Qytai jylnamalary olardyŋ tek-näsılın de nazardan qaǧys qaldyrmai, öz közqarastaryn bıldırgen. «Süişu»: «Şiveiler qidannyŋ bır būtaǧy, oŋtüstıkte tūratyndary qidan, soltüstıkte tūratyndary şivei atanǧan» dese, «Köne Tannama» men «Jaŋa Tannama» bırauyzdan: «Şivei qidannyŋ erekşe bır būtaǧy» degendı qaitalaidy, al «Veişu» bolsa: «Şiveilerdıŋ tılderı qidan, kumosi, doumolou tılıne ūqsaidy» dep tūjyrady (Sonda, 46-b.). Joǧaryda bız qidannyŋ siunnuǧa jatatyny turaly jylnamalardan mol derek keltırgenbız. Endeşe, qidannyŋ bır būtaǧy şiveilerdıŋ de ärgı tegı – siunnu (ǧūn). «Materialy po istorii drevnih kochevyh narodov gruppy dunhu» eŋbegın jinaqtap, tüsınık jazǧan V.S.Taskin qidandar men şiveilerdı siunnu dep däleldei otyryp, olardy «dunhu tobyna» engızıp, qatelıkke oryn beredı. Dälıregı, zertteuşı ejelden auyzşa qalyptasqan eskı joldyŋ yŋǧaiymen ketken.
(Jalǧasy bar)
