Kreditsız kün bar ma?

«Jetı atasyn bılmegen jetesız» degendei, būryn ata-babalarymyzdyŋ öz şejıresıne basa män berıp, ony bes sausaǧyndai bıludı ūrpaǧyna amanattap otyrǧany belgılı. Ömırlık serıgın adaspai tauyp, qan tazalyǧyn, tektılıktı saqtauda mūnyŋ älı de maŋyzy zor. Bıraq qazırgı uaqytta būdan bölek azamattardyŋ taǧy bır tarihynyŋ tazalyǧy maŋyzdy bola bastady. Qarjy tılınde ol «kredittık tarih» dep atalady.

Trilliondaǧan qaryz. Milliondaǧan taǧdyr.

Qazırgı taŋda qazaq qoǧamynyŋ kreditşıl bolyp ketkenı jasyryn emes. Tıptı kämelettegı balalardyŋ özderı 21 jasyn asyǧa kütedı. Sebebı elımızdegı ekınşı deŋgeilı bankter nesienı osy jas­tan asqandarǧa ǧana beredı. Al būl jastaǧylardyŋ köbısı ūialy telefondy nesiege alady.
Astanadaǧy Ūlttyq bank fi­lia­lynyŋ ekonomikalyq taldau jäne statistika bölımınıŋ basşysy Elena Danchenkonyŋ mälımetıne süiensek, aǧymdaǧy jyldyŋ qaŋtar-mausym ailary aralyǧynda elordalyqtar ekınşı deŋgeilı bankterden 426 mlrd 934 mln teŋge nesie räsımdegen. Al osy 6 aidyŋ esebı boiynşa bas qala tūrǧyndarynyŋ bankterge qaitaratyn qaryzy 2 trln 289 mlrd 0,54 mln teŋgenı qūraǧan.
Jalpy statistikaǧa jügınsek, elımızdegı ärbır üşınşı tūrǧynnyŋ moinynda bır nemese odan da köp nesienıŋ qamyty bar körınedı. Qarjygerlerdıŋ mälımetıne sensek, 18 million qazaqstandyqtyŋ 7,8 milliony – ömırınde bır ret bolsa da, nesie alǧan adamdar eken. Al qalǧany qarjylyq ūiymdardan äzırge bırde-bır ret qaryz sūrap körmeptı. Bıraq olardyŋ sanynyŋ sät saiyn azaiyp kele jatqany sözsız. Öitkenı qazırgı taŋda kölık satyp alu, bas­panaly bolu, oqu aqysyn töleu, üige jöndeu jürgızu, älemge saiahat jasau, mektepke baratyn balany kiındıru men toi ötkızudıŋ özın nesiesız atqaru mümkın bolmai kettı. Tıptı nesie esebınen kün köretınder de bar bolyp şyqty. Mysaly, astanalyq Qanat Saǧynǧan esımdı azamat bırneşe aidan berı päter aqysyn tek kreditpen tölep jürgenın aitady.
– Jalaqym eşteŋege jetpeidı. Al päteraqy, kommunaldyq tölemaqy, balalardyŋ tamaǧy – barlyǧy bır uaqytta kelıp, ekı büirektı qysqanda kımnen qaryz sūraryŋdy bılmei qalasyŋ. Jalpy, adamǧa qaryz bolyp, tanysyŋnyŋ aldynda süikımıŋdı ketırgenşe, bankten kredit ala salǧan dūrys siiaqty. Sondyqtan qajettılıkterge jūmsau üşın azdaǧan nesie alyp, bıraz uaqyt­tan soŋ ony jabu qiynǧa soqty. Sodan basqa bankten qaita qarjylandyru arqyly būrynǧy nesienı tolyq jauyp, onyŋ üstınen bıraz soma qosyp aldym. Araǧa bıraz uaqyt salyp, osy üderıstı bırneşe ret qaitaladym. Bankter äzırge bettı qaitarmai tūr. Bıraq bankke är joly kredit berse eken dep syiynyp baratyn boldym, – deidı ol.
Būl – bır ǧana Qanattyŋ basyn­daǧy jaǧdai. Al mūndai qiyn­dyqty bastan keşırıp, kredit şyrmauynan şyǧa almai jür­gender sansyz.

Onlain kredit orǧa jyǧady

Bankke qaryzy barlar üşın kredittık tarihty büldırıp almau öte maŋyzdy. Alaida qaryzǧa ömır sürudı qalamaityndardyŋ atynda da nesie räsımdelıp tūruy ǧajap emes. Öitkenı alaiaqtar jeke kuälıgıŋızdegı JSN nömırdı bılıp alsa, sony paidalanu arqyly sızdıŋ de atyŋyzdan ǧalamtordaǧy nesielerdı räsımdeuı mümkın. Tıptı ony özge emes, özıŋız räsımdegen künnıŋ özınde zardabyn tartuyŋyz yqtimal. Sebebı onlain qaryzdyŋ paiyzdyq üstemeaqysy öte jo­ǧary. Alǧanyŋyzdy eselep qai­taruǧa tura keledı. Onymen qosa, onlain nesieler Qazaqstandaǧy eş­bır banktıŋ baqylauynsyz körınedı.
– İnternet arqyly räsımdeletın «Dengi srazu», «Zaimer» siiaqty onlain qaryz beretın türlı ūiym­dar Ūlttyq bank tarapynan baqy­lanbaidy. Menıŋ bıluımşe, ondai ūiymdardyŋ jūmysy zaŋdy bolǧanmen, olar eşbır memlekettık organnyŋ qadaǧalauynda emes. Al Ūlttyq banktıŋ qūzyrynda tek mikroqarjy ūiymdary men ekınşı deŋgeilı bankter, – deidı Ūlttyq banktıŋ Astanadaǧy filia­­lynyŋ qarjy ūiymdaryn baqy­lau jäne qarjy qyzmetı tūtynu­şylarynyŋ qūqyǧyn qorǧau bölımınıŋ basşysy Rustam Ǧabduǧaziev.
Demek onlain kredit räsım­deseŋız, keiın kımnen qaryz alǧanyŋyzdan özıŋız de beihabar bolasyz. Bıraq nesieŋızdı tölemeseŋız, sot oryndauşylary men zaŋ organdarynyŋ qyzmetkerlerı ızıŋızge şam alyp tüsedı. Qaibır jyldary el­degı azamattardyŋ bırı jany qy­sylǧanda internet nesieden 80 myŋ teŋge räsımdep, bıraz uaqyttan keiın ol qaryzdyŋ ösımı 1 mln teŋge bolyp şyǧa kelgen. Astana Işkı ıster departamentı mamandarynyŋ mälımetınşe, äzırge elordada mūndai qylmys tırkelmeptı. Degenmen «Saqtansaŋ, saqtaidy» degendei, jeke qūjatyŋyzǧa abai bolǧanyŋyz jön. Sarapşylar mūndai jaǧdai tap bolmas üşın, bankke nesie sūrap barmas būryn jeke azamattarǧa jäne biznesmenderge aldymen kredittık tarihy turaly bılıp aluǧa keŋes beredı. Qazaqstanda būl aqparatty egov.kz «elektrondy ükımet» portaly arqyly, sondai-aq «Bırınşı kredittık biuro» agenttıgınıŋ portaly (www.1cb.kz) nemese «Kredittık tarihtar biurosy» (https://www.1cb.kz/getpko) arqyly onlain bıluge mümkındık bar. Ol üşın elektrondy sifrlyq qoltaŋbaŋyz boluy şart. Iаki jeke kuälıgıŋızben halyqqa qyzmet kör­setu ortalyǧyna da baruǧa bolady.

Qai kezde nesie berılmeidı?

Eger jeke nemese zaŋdy tūlǧa bankke kezektı ret nesie aluǧa jügınse, menedjer eŋ aldymen onyŋ būǧan deiıngı kreditterınıŋ tarihyn tekseredı. Onda qaryzdyŋ öteluı bırneşe ret keşıktırılgenı anyqtalsa, menedjer jaŋa kredit räsımdeuden bas tartady. Ärine, käsıbıne tūraqty türde qarjy qūiylǧanyn qalaityn käsıpker būǧan jol bere almaidy. Nesie ūsynu turaly ötınış bergen künı klient boryşker bolmauy qajet. Älı tölenbegen kredit – banktıŋ qaryz beruden bas tartuyna soqtyratyn eŋ maŋyzdy sebep sanalady. Eger kredit kelısımşartta körsetılgen merzımnen 5 kün keşık­tırılıp tölense, būl kredittık tarihqa nūqsan keltıredı. Bırqatar otandyq bankter ondai klientterge de qaryz aqşa bere beredı. Sebebı boryşker qajettı somany kelısımşartta körsetılgen soŋǧy künde audaruy mümkın. Alaida qarajat bankke bırneşe kün ötken soŋ ǧana tüsuı yqtimal. Būl jaittar da atalǧan esepte «tölemdı keşıktıru» dep tırkeledı. Eger klient kredittık kelısımnıŋ küşı toqtatylǧannan keiıngı 35 kün ışınde keşıktırıp tölese, sūralyp otyrǧan qarajatty beru-bermeudı är bank özı şeşedı. Ondaǧy är jaǧdaiǧa jeke qaraidy. Aitalyq, kelıp otyrǧan jeke tūlǧa banktıŋ tūraqty klientı bolyp, sol mekemenıŋ türlı qyzmetın belsendı türde tūtynyp jürse, būlar şeşım qabyldauda şeşuşı mänge ie bolady. Al eger kredittık tarih iegerıne qylmystyq ıs qozǧalǧany nemese basqa da ūsaq qarjylyq, äkımşılık būzuşylyqtary üşın aiyp taǧylǧany anyqtalsa, ol naşar klient retınde tanyluy ǧajap emes. Kredit boiynşa keşıktıru nemese müldem tölemeu syrtynda bankter klienttıŋ salyq pen kommunaldyq qyzmettı jäne aiyppūldy uaqtyly töleu-tölemeuıne nazar audaruy mümkın.

Kredittık tarihty tüzetuge bola ma?

Qarjygerlerdıŋ aituynşa, bülıngen kredittık tarihty tüzetu kürdelı bolǧanmen, mümkındık bar. Älbette, ony tolyǧymen tazartyp, qaita jazyp şyǧuǧa jol berılmeidı. Bıraq oǧan oŋ derekter qosyp, jaqsy jaǧyn arttyruǧa bolady. Naşar kredittık tarihty körıp, köŋılınde kümän tuǧan bank qyzmetkerı klienttıŋ kelısımşart talaptaryn tolyǧymen oryndai alaryna qosymşa kepıldıkterdı qajetsınedı. Sondyqtan jauap­tyly­ǧyŋyzdy däleldeitın kre­dit­tık kartalar, kommunaldyq qyzmetter boiynşa ai saiynǧy tölemderıŋızdı, kreditterdı öteu boiynşa köşırmeler men esepterdı ūsynuyŋyzǧa bola­dy. Būdan bölek, tölem­qabı­lettılıgıŋızdıŋ joǧary deŋgeiın rastaityn tabys turaly anyq­ta­many da aparu qajet. Azamattardyŋ derbes kredittık tarihy «Bırınşı kredittık biuroda» 10 jyl boiy saqtalyp, odan keiın ǧana jaŋarady eken. Sol sebeptı keibır sarapşylar «jalaqyǧa deiıngı aqşa» sekıldı önımder boiynşa mikroqarjy ūiymdarynda şaǧyn nesieler alyp köruge jäne ony der kezınde öteuge keŋes beredı. «Būzylǧan kredittık tarihty jaqsartu üşın şaǧyn nesielık ūiymdarǧa jügınuge bolady. Öitkenı mikrokredittık ūiymdar nesielık tarihy naşar klientterge de jaqsy közben qarai beredı. Ol kompaniialarda adamdar eşqan­dai anyqtamalar men basqa da qūjattar jinamastan, bırneşe minut ışınde jyldam mikrozaem räsımdei alady. Adam qaryzǧa qol jetkızgennen keiın ony merzımınen eş keşıktırmei, däl uaqytynda tölep şyǧuy qajet. «Zaemşynyŋ nesiesın öz merzımınde ötegenı» turaly aqparat mikroqarjy ūiymynan kredittık biuroǧa tüsedı. Osylaişa, bırneşe ret nesie räsımdep, laiyqty ötep tūrsa, adamnyŋ kredittık reitingı köterıledı. Kreditorlar boryşkerdıŋ tüzelgenın, būl mäselege ülken jauapkerşılıkpen qarai bastaǧanyn aŋǧarady» deidı kredittık sarapşylar. Olardyŋ aituynşa, osydan keiın bankterdıŋ barlyǧynyŋ esıkterı bırden aiqara aşylady deuge bolmaidy. Bıraq ırı nesiege bırte-bırte jol salynady.

«Qara kassa» şariǧatqa qaişy emes pe?

Şariǧatta paiyzdyq üsteme­aqyny qosyp töleu künä bolyp sanalady. Būl tūrǧyda bank boryşkerı atanyp, qaryzdy qaitarudy paryz sanaǧannan görı mūsylmandyq paryzdy oryndaǧandy artyq köretın dıni közqarastaǧy adamdar qarjydan qysylsaŋyz, «qara kassa» oinaudy ūsynady.
– Bız dostarymyzben ünemı «qara kassa» oinaimyz. Mysaly, 5-6 adamnyŋ ärqaisysy 20 myŋ teŋgeden şyǧarsaq, ai saiyn bıreuımızdıŋ enşımızge 100 myŋ teŋge būiyrady. Būl bankten nesie alǧannan äldeqaida paidaly. Eger osy somany bankten alsaŋyz, üstınen qanşama myŋ qosyp qaitarasyz, – deidı qala tūrǧyny Sabyr Serıkūly.
Bıraq būl oraida «qara kassa» da şariǧatqa qaişy emes pe?» degen sūraqtyŋ tuyndaityny belgılı. Osy rette būl turaly «Nūr Astana» meşıtınıŋ naib-imamy Erbol Mämbetovten sūradyq.
– «Qara kassa» – şariǧatqa qaişy emes. Ony «haram» dep aituǧa bolmaidy. Sebebı mūnda tanys adamdar bır-bırıne ösımsız qaryz beredı. Iаǧni, ortaǧa tastal­ǧan aqşa kezekpe-kezek barlyǧyna berılıp şyǧady. «Qara kassa» ar­qyly qarjyǧa ie bolǧan adam bır­neşe ai boiy qaryzdaryn kerı qaitarady. Būl jerdegı bas­ty maqsat – özara järdemdesu, – deidı ol.
Kredittı «kıredı it» dep köp­şılıktıŋ äjualauy da beker bolmasa kerek. Rasymen de memlekettık baǧdarlamalar boiynşa biznestı damytu üşın «Damu» qory arqyly 6 paiyzdyq jeŋıldetılgen nesie nemese baspanaly bolu maq­satyndaǧy ipotekalyq kredit siiaqty asa maŋyzdy jaǧdai bolmasa, kreditke mülde jola­maǧan jön. Öitkenı nesie – qaiy­rymdylyq qarjy emes…