Kriptovaliuta, bitkoin, blokchein tehnologiiasy degen sözderdı jiı estitın boldyq. Bıreuler bailardyŋ şaruasy dep baiybyna barudan bas tartsa, ǧalymdar jaǧy qaǧaz valiutanyŋ künı tausyldy, endı virtual aqşamen eseptesemız deidı. Qazırgı taŋda elektrondy tölem jasau qalypty jaǧdaiǧa ainaluda. Äleumettık jelıge kırıŋız. Bıreuler osy bitkoinǧa üiın, kölıgın auystyryp jatyr. Qalada tölemaqyǧa teŋge emes, elektrondy aqşa alatyn meiramhanalar da bar. Qazır ǧalamtordy kezıp jürgen kriptovaliuta jarnamalarynan köz sürınedı. Bızdıŋ halyq qolynda bar aqşasyn ǧana emes, türlı bankterden nesie alyp ta alaiaqtardyŋ «oŋai oljaly bolasyŋ» degenıne senıp keledı. Nege? Jalpy kriptovaliuta qalai öndırıledı? Alaiaqtarǧa aldanyp qalmau üşın ne ısteu kerek? Qarapaiym halyq būdan tabys taba ala ma? Zerttep kördık.
NESIMEN QŪNDY?
Kriptovaliutanyŋ basty erekşelıgı – aqşany özıŋız öndıre alasyz. Kompiuterı bar kez kelgen adamǧa, aqşa öndıruge mümkındık bar. Ärı öz qolymen öndırgen virtual aqşasy – teŋge, euro, dollardyŋ bükıl qyzmetın atqara alady, tauardy satyp aluǧa, onymen tölem jasauǧa bolady. Kädımgı aqşadan artyqşylyǧy – bankten täuelsız etedı. Mysalǧa, sız basqa elde nemese basqa qalada tūratyn tuysyŋyzǧa aqşa jıberu üşın, ädette bankke jügınesız. Al bank jıbergen aqşaŋyzdyŋ belgılı bır mölşerde paiyzyn ūstap qalady. Al kriptovaliutada paiyz degen joq, qanşa jıberseŋız däl sol qarajat sol mezette schetıne tüsedı.
Kelesı, kımge qanşa aqşa jıberıp jatqanyŋyzdy eşkım qadaǧalai almaidy. Būdan bölek, elektrondy aqşada infliasiia, qūnsyzdanu degen bolmaidy. Sebebı kriptovaliutanyŋ naqty bır şegı bar. 2040 jyly bitkoinnyŋ soŋǧy 20 millionynşy danasy şyǧady da, sonymen toqtaidy. Odan artyq şyǧarylmaidy. Al endı özge valiutalar bolsa, teŋge, rubl, dollar bolsyn – ony bank şeksız şyǧara alady. Nätijesınde, aqşanyŋ massasynyŋ artuynan infliasiia tuady. Iаǧni qolma-qol aqşa qūnsyzdanady. Al elektrondy aqşa, ol qūnsyzdanbaidy. Öitkenı onyŋ naqty bır şegı bar. Ol kezde 1 bitkoinnıŋ baǧasy 40 myŋ dollarǧa, tıptı 100 myŋ dollarǧa teŋeluı mümkın.
Jalpy «kripto» sözın grek tılınen audarsaq, qūpiia, jasyryn degen maǧyna beredı. Eŋ alǧaş kriptovaliutanyŋ negızın qalaǧan psevdonim Satoşo Nakomoto atty matematik 2009 jyly oilap tapty. Negızı, şyn esımı bügınge deiın belgısız jäne ony eşkım körmegen. Ärbır şeşken matematikalyq algoritmderdı ol «bitkoin» dep ataǧan.
Bügıngı taŋda bükıl älemde 200-den astam kriptobirja men 1000-nan astam kriptovaliuta türı bar. Eŋ tanymal türlerı – Bitcoin, Litcoin, Ethereum, Ripple. 2009 jyly bitkoinnıŋ baǧasy 0,4 sent bolsa, qazır 50 246,90 AQŞ dollaryn, iaǧni 21 470 379,77 teŋgenı qūraidy.
QAIDAN ALAMYZ?
Bitkoin öndıru prosesın aǧylşynşa maining deidı. Öndıru üşın arnaiy sait bar, soǧan kıresız de, sonyŋ öte qiyn esebın şeşesız. Dūrysy, kompiuterden alynǧan videokartaŋyz sol algoritmdı şeşu kerek. Är eseptı şeşken saiyn, şifrlengen kod berıledı. Osy bitkoin dep atalady. Bastapqyda, bitkoin öndıru oŋai edı. Sebebı eseptıŋ şeşımderı oŋai bolatyn. Al qazır kün saiyn qiyndap barady. Būryn, bır-ekı videokarta jetkılıktı bolsa, qazır kürdelenıp ketken eseptı şeşuge soŋǧy ülgıdegı bır emes, jüzdegen kompiuter kerek. Mainerlerdıŋ köbı Qytaida tūrady. Kriptovaliuta naryǧynyŋ 65 paiyzyn qytailyqtar baqylaidy. Odan keiın AQŞ, Resei, Qazaqstan, İran men Malaiziiada mainerler köp.
Bitkoin ielenudıŋ eŋ qarapaiym täsılı – satyp alu. Odan bölek, özıŋız ūsynatyn qyzmet ne tauarǧa aqy retınde ala alasyz. «Elektrondy ämiianda» aqşa emes, bitkoindardyŋ sızge tiesılı ekenın rastaityn kıltter bolady. Kılttı joǧaltsaŋyz, bitkoindardan da aiyrylasyz degen söz. Ämiiannyŋ ekı kıltı bolady: bırı – jeke, ekınşısı – ortaq. Operasiialar jasau üşın jeke kılt qoldanylady. Ortaq kılt – esepşot nömırı, al jeke kılt operasiialardy rastau üşın qoldanylatyn dästürlı CVV kodynyŋ balamasy ıspettı. Al jalpy aqparatty baqylauǧa ortaq kılt te jetıp jatyr. Tauar iesı satyp aluşyǧa ortaq, aşyq kılttı jıberedı. Satyp aluşy jeke kıltımen rastap, aqşa audarady. Būl bır tızbek retınde jüiege saqtalady. Osyǧan qatysty basqa da operasiia tızbekke tızıledı.
QYTAI NEGE BAS TARTTY?
«Kriptovaliutalardyŋ jalpy naryqtyq kapitalizasiiasy qazırgı kezde 2 trillion dollardan asyp tüstı. Bırqatar amerikalyq jäne europalyq elderdıŋ kompaniialary Bitcoin, Ethereum jäne basqa da kriptovaliutalarǧa qarajattaryn salyp otyr. Oǧan qosa, Qytai, AQŞ jäne basqa da elder ortalyq banktıŋ sifrlyq valiutalaryn (CBDC – central bank digital currency) jasap keledı. Qytaidyŋ özınde jetekşı 35 bank sifrlyq iuandı öz jüielerıne engızdı. Sol sebeptı, kriptovaliutalar uaqytşa kelgen zat emes. Jalpy älemdık ekonomikalyq jüiege bırqatar maŋyzdy özgerıster engızuge yqpal jasady. Sondyqtan, olardyŋ jalpy ekonomikalyq naryqtyŋ jaŋa jäne maŋyzdy salasy retınde baǧalau dūrys» deidı IT-kompaniiadaǧy PR mamany Azamat Ahmetjanov.
Qytaida kriptovaliuta öndıruge tyiym salyndy. Būǧan deiın Ūlttyq bankı jergılıktı kompaniialar men tölem jüielerınde kriptovaliutamen sauda jasauǧa şekteu engızgen edı. Būl qadamdy qarjylyq qūityrqylyqtyŋ aldyn alu üşın jasadyq dep tüsındırdı. Al mainingtı toqtatuǧa elektr energiiasynyŋ tapşylyǧy sebep boldy. Maining – kriptovaliuta öndıru täsılı. Mūnda elektr quatyn öndıru üşın qorşaǧan ortaǧa orasan zor ziian keledı.
Sarapşylardyŋ aituynşa, älemde kriptovaliuta öndırısınen auaǧa jyl saiyn 37 megatonnadai kömırqyşqyl gazy bölınedı. Onyŋ basym bölıgı – Qytaidyŋ ülesınde. Öitkenı kriptovaliutanyŋ 70 prosentı osy elde öndırılgen. Qytaida mainingke tyiym salynǧannan keiın kriptovaliuta jasaityndar AQŞ, Resei jäne Qazaqstanǧa qonys audara bastady.
Bızde mainingke tyiym joq. Elde şamamen 15-ke juyq ırı ferma jūmys ısteidı. Şaǧyn fermalar da barşylyq. Äsırese, Qaraǧandy, Öskemen, Pavlodarda ornalasqan. Al qytailyq mainerlerdıŋ keluı elge eşqandai ziian keltırmeidı. Kerısınşe elektr energiiasyn eksporttauǧa, jergılıktı jerde jaŋa nysandar salyp, jūrtty jūmyspen qamtuǧa mümkındık aşady. Eger tapqan tabysynan salyq tölese, el biudjetıne de qosymşa qarjy tüsedı. Bıraq būl jaǧy älı tolyq jüielenbegen. Äzırge mainingpen ainalysatyn fermalarǧa elektr quatynyŋ aqysynan bölek, bır kilovatt saǧat üşın 1 teŋge kölemınde salyq engızu turaly zaŋ qabyldanǧan. Ol keler jyly küşıne enedı. Al tabys salyǧy qalai alynatyny belgısız. Öitkenı kriptovaliuta öndıretın fermalardyŋ tabysyn eşkım baqylamaidy.
QARJYLYQ PİRAMİDAǦA QATYSY QANDAI?
Bitkoinderdı öndıru boiynşa älemdık reitingte – Qazaqstan üşınşı orynda. Elımızde bitkoinǧa qyzyǧuşylyq artqanmen, küdık te köp. Degenmen kezınde qoǧam naryqtyq ekonomikaǧa köşkende virtualdy aqşa jüiesıne senımsızdıkpen, üreimen qabyldap edı, bügınde ekınıŋ bırı qoldanady. Kripto treider Almat Abdirasilov qazırgı kezde osy jüienı köleŋkelı tabysqa ainaldyrǧandar bar ekenın aitty.
«Osy jüienıŋ şyǧuyn qarjy piramidasyna ainaldyrǧandar da bar. Olar halyqty aldap otyr. Mysaly, «sen kriptovaliutaǧa kel, aqşa sal. Depozit siiaqty aşylady. Keiın mölşerın 70-ten 100 paiyzǧa deiın köbeitıp alasyŋ» dep aitatyndar köbeigen. Sondyqtan osy boiynşa tezırek eskertu jasalu qajet. Sol üşın būl salaǧa kıru üşın tolyqtai zerttep alu kerek. Ärı tabysyŋyzdyŋ 10 paiyzyn saludan bastaǧan jön. Erteŋ ol aqşaŋyz küiıp ketken jaǧdaida ökınbeitındei boluyŋyz kerek» deidı ol.
Mūny qaltasy qalyŋdardyŋ şaruasy degenşe, az-azdan bastap köru kerek dei kele, halqymyzdyŋ basym köpşılıgınıŋ qarjylyq sauatynyŋ tömen ekendıgıne qynjylatynyn jasyrmady.
– Kriptovaliuta turaly şala sauaty bar salymşylar aqşasyn salyp, tezırek paida tapqysy keledı. Men tabysymnyŋ 10 paiyzyn saludan bastadym, eŋbegıme qarai äjeptäuır tabys tauyp jürmın. Aqşany tek zaŋdy tırkelgen kompaniialarǧa ǧana salyp otyramyn. Aqşany qolma-qol ūstata salu degenge qarsymyn, sondyqtan qarajatty bank kartasy arqyly audaramyn. Jalpy, būl – zaman talaby, sondyqtan Qazaqstan kriptovaliuta naryǧynda şet qalyp qoimauy qajet dep oilaimyn, – deidı ol.
Işkı ıster ministrlıgı Tergeu departamentınıŋ deregınşe, jyl basynan berı ışkı ıster organdarynda kriptovaliutaǧa qatysty 19 alaiaqtyq tırkelgen. Būǧan Qazaqstan aumaǧynda kriptovaliuta turaly naqty ärı tolymdy tüsınık qalyptasyp ülgermeu alaiaqtarǧa oŋtaily jaǧdai tuǧyzyp otyr.
«IT-kompaniiada jūmys ıstep, būl salada bılım aluǧa tura keldı. Qazırgı kezde bos qarajatty soǧan salyp, paiyzdyq mölşerlemede aitatyn bolsaq, onda banktegı depozitterden ülkendeu paida körıp jürmın. Qarapaiym adamǧa kriptobirjalardyŋ tür-türı aşyq. Sondyqtan satyp alam deseŋız, mümkındık bar. Degenmen qandai da bolsyn zattardy kriptovaliutaǧa ala almaisyz. AQŞ bilıgı qazırgı kezde özınıŋ sifrlyq dollaryn jasap jatyr. Sol sebeptı dollar älı de bolady. Oǧan qosa, steilbkoindardyŋ qūny AQŞ dollaryna bailanysty. Jalpy bızdıŋ halyqqa būl industriiany bilık ne basqa da ortalyqtar jaqsy tüsındırıp bere alsa, halyqtyŋ tūrmys-jaǧdaiy ösedı degen oidamyn. Sondyqtan, jalpy halyqtyŋ qarjylyq sauattylyǧyn jäne jaŋa tehnologiialardaǧy bılımderın arttyru maŋyzdy. Soǧan köŋıl bölu kerek» deidı IT-kompaniiadaǧy PR mamany Azamat Ahmetjanov.
Būl jerde qarjylyq bılım maŋyzdy. Közdı jūmyp, päter men kölıktı kriptovaliutaǧa salyp jıberu dūrys emes deidı mamandar. Eŋ aldymen, kriptovaliutaǧa qarajattaryŋyzdyŋ bır bölıgın ǧana salǧan jön. Kriptovaliutalar qandai da bır kompaniianyŋ qūndy qaǧazdary nemese aksiiasy siiaqty. Sondyqtan olardyŋ baǧalary Tesla, Apple, Microsoft, Google kompaniialarynyŋ aksiialary siiaqty özgerıp tūrady. Sonymen qatar Binance siiaqty ırı kriptobirjalardyŋ öz ensiklopediiasy (akademiiasy) bar. Onda barlyq aqparat öte tüsınıktı qarapaiym tılmen jetkızıledı. Sodan bastap zerttegen abzal.
Naima Nūralyqyzy
