Elbasymyz Nūrsūltan Nazarbaev 2017 jyldyŋ säuır aiynda «2025 jyldan bastap latyn älıpbiıne köşuge kırısuımız kerektıgın» mälımdedım. Būl – sol kezden barlyq salalarda bız latyn qarpıne köşudı bastaimyz degen söz. Iаǧni, 2025 jylǧa qarai ıs qaǧazdaryn, merzımdı baspasözdı, oqulyqtardy, bärın de latyn älıpbiımen basyp şyǧara bastauǧa tiıspız. Ol kezeŋ de taiap qaldy, sondyqtan bız uaqyt ūttyrmai, būl jūmysty osy bastan qolǧa aluymyz kerek» dep el Ükımetıne tapsyrma berdı.
Bıraq basy aşyq bır mäsele, būl, äste Elbasynyŋ jeke qalauymen bolyp otyrǧan jai ǧana ämır emes, eŋ bastysy, zamannyŋ talaby. Öitkenı Elbasymyz
Nūrsūltan Äbışūlynyŋ
tıkelei bastamasymen qozǧau salynyp, qoǧamda jappai talqylanyp jatqan qazaq älıpbiın latyn qarpıne köşıru mäselesı, ärısı elımızdıŋ taǧdyry men bolaşaǧyna qatysty, berısı jalpyūlttyq örkenietke qatysty özektı strategiialyq şara. Sondai-aq, älıpbidı latyn qarpıne köşıru belgılı maǧynadan alǧanda, bügıngı uaqyt özı talap etıp otyrǧan qoǧamdyq progress ekenı de qaperde bolu kerek. Sondyqtan,
qazaq älıpbiın latyn qarpıne köşırudıŋ qajettıgı
turaly äŋgımenıŋ basy aşyq. Ony jalpy halyq tolyq qoldaidy häm qoldap ta otyr.
Endıgı äŋgıme, latyn qarpıne qalai köşemız? Ūlttyq töl dybystarymyzǧa nūqsan keltırmeitındei latynşa älıpbidı qalai jasaimyz degen mäseleler töŋıregınde örıstep otyr. Būl rette, bırer aidyŋ aldynda negızgı joba retınde Ş.Şaiahmetov atyndaǧy Tılderdı damytudyŋ respublikalyq üilestıru-ädıstemelık ortalyǧy (ärı qarai «ortalyq») ūsynǧan nūsqanyŋ QR Parlamentınde tanystyrylǧanyn bılemız. Atalǧan nūsqa qoǧamda bırazdan berı jappai talqylandy. Jūrtqa mälım bolǧanyndai, atalǧan nūsqada ūlttyq töl dybystarymyzdy negızınen qos ärıppen (digraf) beruge tyrysqany belgılı. Ondaǧy maqsat kompiuter taqtasyndaǧy latyn taŋbasynan şyqpau. Alaida «ŋ» (ng), «ch» (ch) sekıldı halyq arasynda da jappai qalyptasqan bırdı-ekılı digraf qoldanylsa, onyŋ eş qiyndyǧy bolmas edı. Al tıldegı segız bırdei dybysty digrafpen beru uaqyt öte kele tıldı, naqtyraq aitqanda, töl dybystarymyzdy būzuy mümkın häm jazudy tym şūbalaŋqy jaǧdaiǧa tüsıredı. Jaqynda bır IT mamany latynşa bır dybysty bır taŋbamen taŋbalai otyryp terılgen 1000 bettık mätındı «ortalyq» ūsynǧan jobaǧa qotarǧanda, jaŋaǧy 1000 bettık mätın 1200 bet bolǧan. Sonda Qazaq elınde bır jylda qanşa bet kıtap şyǧarylady, merzımdı baspasözge qanşa bet jazba ketedı? Eger qazaq elı ükımet biudjetımen jylyna 10 million bettık kıtap şyǧarady desek, «ortalyq» ūsynǧan joba boiynşa ol 12 million bet bolady degen söz. Onyŋ üstıne bız latyn qarpın bır-ekı jyl qoldanyp tastai salmaitynymyz belgılı. Sonda ömır boiy el biudjetı jäne el azamattary jyl saiyn jaŋaǧy qos ärıpten (digraf) tuǧan artyq «2 million bettıŋ» qaǧazy üşın, onyŋ boiaulary üşın, teru aqysy üşın, korrektor, redaktor aqysy, basu aqysy üşın basy artyq şyǧyn tartatyn bolady.
Sondyqtan, men öz basym, ūlttyq töl dybystyrymyzdy latyn qarıp-
terınıŋ asty-üstıne däiek-
şeler qoiyp älıpbi jasaudan qaşpauymyz kerek deimın. Düniejüzınde, tıptı mynau örkeniettı Europa elderınıŋ özınde (Fransiia, Germaniia, Polşa, Türkiia t.b.) ūlttyq töl dybystaryn latynşa qarıpterdıŋ asty-üstıne däiekşıler qoiyp jazyp jürgen elder az emes. Būl – bır. Ekınşıden, eŋ bastysy, digraftardy ūzaq uaqyt qoldanu ūlttyq töl dybystarymyz belgılı deŋgeide özgerıske ūşyratady. Tıptı kei dybystarymyz joiylyp ketuı de äbden mümkın. Sondyqtan, men öz basym soŋǧy ūsynylyp otyrǧan «ütırlı jobany» qoldaimyn. Degenmen, būl nūsqanyŋ da eptep jetıldıruge tiıstı tūstary bar. Mäselen, bız aqyry ütır («däiekşe»)
paidalanǧan ekenbız, jazudyŋ syiymdylyǧy men körkemdıgın de oilauymyz kerek. Sondyqtan ütırlerdı («däiekşe») taŋbanyŋ janyna emes, üstı men astyna qoiǧannan qaşpaǧan dūrys. Sonymen bırge būl soŋǧy jobadaǧy maŋyzdy mäsele, latyn qarpındegı «Y» ol bızdıŋ «I». Sondai-aq, älemnıŋ derlık barlyq elderı ol taŋbany «I» dep oqidy. Al bız bolsaq, orystar latynşadaǧy
«Y» -dy «Y» dep oqidy eken dep, sol sarynmen ketıp qalǧanbyz. Is jüzınde orys tılındegı «Y» dybysy sol aǧylşyn tılındegı «Y» dybysyna jaqyn. Osyndai-
osyndai tūstaryn qaita qarap, jönge keltırse, myna «ütırlı jobany» qoldauǧa bolady.
Qysqasy, älıpbiımızdı latyn qarpıne köşıreiık, bıraq myŋ ölşep bır keseiık.
Düken MÄSIMHANŪLY,
L.N.Gumilev atyndaǧy EŪU kafedra meŋgeruşısı, professor
