Bükılälemdık körmeler nemese EKSPO-nyŋ alǧaş ret qazyǧy qaǧylyp, ırgesı köterılgenıne bır jarym ǧasyrdan astam uaqyt öttı. Osy aralyqta onyŋ qajettılıgı de, tartymdylyǧy da anaǧūrlym arta tüstı. Sonyŋ nätijesınde jahan jūrty ony maŋyzy men mänı jaǧynan Olimpiialyq oiyndar men futboldan älem chempionattary därejesımen teŋ sanaityndai künge jettı.
«EKSPO» ämbebap körmesı qaşannan älemdık deŋgeidegı osy saladaǧy eŋ ülken de maŋyzdy şara bolyp tabylady. Qalalar men elder ony ötkızu jolynda kädımgıdei bäsekege tüsıp, özara küres jürgızedı. EKSPO körmelerı ärtürlı elder ökılderınıŋ pıkırtalas jürgızıp, oi bölısetın, sonymen bırge, özara jarysqa tüsetın halyqaralyq arenasy bolyp tabylady. Tap osy körmelerde olar öz elderınde bolyp jatqan ekonomikalyq jäne mädeni özgerısterdı, damu baǧyttaryn, josparlary men talpynystaryn şyǧarmaşylyq tūrǧyda körsetıp, jalpaq jahanǧa tanystyra alady.
Bırınşı Bükılälemdık körme memleket qairatkerı, käsıpker jäne dizainer Genri Koul men hanzada Alberttıŋ bastamalary boiynşa 1851 jyly Londondaǧy Gaid-parkte qanat jaidy. Ol «Barlyq halyq ūly ıs – adamzatty jetıldıru jolynda jūmys jasasyn» degen ūrannyŋ aiasynda öttı. Körmenıŋ basty körıktı orny Djozef Pakston temır men äinektı aralastyra otyryp salyp şyqqan Hrustal sarai boldy. Ǧimarat «altyn ǧasyr» degen ūǧymdy bıldırdı. Saraidyŋ ışındegı eksponattar janyndaǧy basty jüru jolynyŋ ekı jaǧynan aǧaştar men müsınder qatarlasa boi köterdı. Körme jabylǧannan keiın ǧimarat jaŋa parkke köşırıldı. Bıraq ol 1936 jyly bolǧan örttıŋ saldarynan tügel janyp kettı.
Körmenıŋ jalpy audany 10,5 gektar jerdı jailady. Sonyŋ ışınde 7,2 ga alapty Hrustal sarai alyp jatty. Şara, negızınen, osy ǧimarattyŋ ışınde ötkızıldı. Körmege älemnıŋ 25 memleketı men Britaniianyŋ 25 otar elınen ökılder keldı. Olardyŋ sany 6 039 205 adamǧa jettı. Būdan keiıngı jyldary ırı qalalarda temır men äinektıŋ qospasynan osyndai ǧimarattar salyp, olarǧa oqyrman zaldaryn, passajdar, kümbezdı galereialar ornalastyru dästürge ainaldy. Keiın körmenıŋ halyqaralyq normativtı aktılerge säikes mındettı mezıretıne ainalatyn qaǧidattary, mıne, tap osy kezde jasala bastady. Ondaǧy basty maqsat eŋ jaŋa ǧylymi-tehnikalyq jaŋalyqtardy, damu perspektivalaryn, sondai-aq qatysuşy-elderdıŋ tarihyn, dästürlerı men mädenietın keluşılerge tanystyru boldy.
Londondaǧy Bükılälemdık järmeŋkede älemnıŋ ärtürlı elderı 13 myŋ türlı eksponattan tūratyn önerkäsıp būiymdaryn äkeldı. Olardyŋ arasynda alǧaşqy bu dvigatelderınıŋ modelderınen bastap, jyldam jüretın keme men kran, sondai-aq astyq oratyn maşinaǧa deiın boldy. Britaniia astanasyndaǧy ūly körmenıŋ tabysy da bas ainaldyratyndai biıkke köterıldı. Ūiymdastyruşylar mūnda 186 myŋ funt mölşerınde taza paida tapty. Būl qarjyǧa Londonda sosyn Ǧylymi jäne körkemsuret ortalyǧy salyndy. Osynyŋ negızınde Viktoriia men Albert muzeiı, Ǧylym muzeiı, Tabiǧat pen tarih muzeiı jasaldy.
Būdan bölek, būl qarjynyŋ bır bölıgı elde ǧylym men önerdı damytuǧa yqpal jasaityn qordy ūiymdastyruǧa jūmsaldy. Alǧaşqy körmenıŋ tap osyndai jetıstıkterı älemdegı köptegen elderdıŋ özderınde osyndai şara ötkızuge degen qūştarlyqtaryn tuǧyzdy.
Alǧaşqy şaranyŋ tolaiym tabyspen ötkenı sondai, bırden ony qaitalap ötkızuge şeşım qabyldandy. Söitıp, ekınşı Bükılälemdık körme 1855 jyly Napoleon III-nıŋ būiryǧymen Parijde ūiymdastyryldy. Osy tūsta körmenı bır ǧimaratta ötkızu tūjyrymy eskırıp, ol alaŋdarǧa qarai oiysty. Söitıp, halyqaralyq körme qalaşyqtary paida bolady. 1862 jylǧy üşınşı forum taǧy Londonda örıs aldy. Al 1867 jyly Parijde keruen kergen kezektı körmede tarihta bırınşı ret qatysuşy-elderdıŋ arnaiy salynǧan ūlttyq pavilondarǧa ornalasu jüiesı qalyptasty. Osydan keiın fransuz astanasy ūzaq uaqyt jahandyq körmenıŋ ortalyǧyna ainaldy.
Onda 1889 jyly ūiymdastyrylǧan körme qarsaŋynda ataqty Eifel mūnarasy qatarǧa qosyldy. 1893 jylǧy Chikagodaǧy «Aq qala» osyndai qalalardyŋ alǧaşqy qarlyǧaşy boldy. Körmelerdı būlai ūiymdastyru salynǧan nysandardy keleşekte de paidalanuǧa mümkındık berdı: ekspozisiialar köldıŋ ainalasyndaǧy arenalar men salalarda ornalasty. Parijde 1900 jylǧy Bükılälemdık körmege XIX ǧasyrdyŋ ön boiyndaǧy rekordtyq körsetkış jasalyp, oǧan 51 millionnan astam adamnyŋ kelgenı tırkeldı.
1939 jyly Niu-Iorkte alǧaş ret televidenie salasynda RCA jetıstıkterı körsetılıp, alǧaşqy su turbinasy ūsynyldy. Osy kezden bastap körmenıŋ syr-sipaty bastapqy qalpyndaǧy mazmūnyn özgerte bastady. Ol endı qoǧamnyŋ jarqyn bolaşaǧy üşın kerektı naqtyraq mädeni taqyryptardy taŋdap alatyn boldy. Körmeler innovasiia almasu maqsatynda mädeniet aralyq qarym-qatynastyŋ belsendı bola tüsuıne zor qoldau körsetuge köştı. 1958 jyly Briussel Atomiumy, Fullera geodeziialyq kümbezı paida boldy. 1962 jylǧy Sietldegı körme «Ǧaryş däuırındegı adam» degen atpen öttı. Bükılälemdık körmeler bırtındep köŋıl köteru men demalystyŋ mekenıne ainaldy. Sonyŋ arqasynda 1967 jyly Monrealda «La Rond» parkı paida boldy. 1970 jylǧy Osakadaǧy EXPO-da Japoniia özın jaŋa älemdık derjava dep jariialady.
Älemde 70-jyldarda oryn alǧan mūnai daǧdarysy qorşaǧan orta men energoresurs mäselelerın qaita zerdeleuge mäjbür ettı. Älem ekı poliarly boludan qaldy, 90-jyldar ümıt pen optimizm sezıngen kezeŋ boldy. Ortalyq pen şalǧai arasynda özara ärekettesudıŋ jaŋa nysandary boi körsetıp, Soltüstık pen Oŋtüstık arasyndaǧy alşaqtyq qysqaryp, BŪŪ-nyŋ halyqtar forumy retındegı rölı küşeidı, halyqaralyq qatynastar köptaraptyq sipat aldy. 2000 jyly Gannoverde «Adamzat, tabiǧat jäne tehnologiialar», 2005 jyly Aitide «Tabiǧat danalyǧy», 2008 jyly Saragosada «Su jäne köŋılge qonymdy damu», 2010 jyly Şanhaida «Jaqsy qala – jaqsy ömır», 2015 jyly Milanda «Planetany tamaqtandyru, ömırge arnalǧan energiia» ūrandary köterıldı.
Endı Astanada «Bolaşaqtyŋ energiiasy» nasihattalǧaly otyr. Qazaqstan būǧan deiın 4 ret Bükılälemdık ämbebap körmesınde öz pavilonyn jasady. Elımız olarda öz pavilonyn mädeniet pen ǧylymdaǧy, biznes pen turizmdegı dästürlerge jäne innovasiialarǧa säikes qūrdy.
Jahanda būǧan deiın ötkızılgen Bükılälemdık körmelerdıŋ adamzat balasynyŋ ömır süru daǧdysyn jeŋıldete tüsu üşın äkelgen jaŋalyqtary men jetıstıkterı az bolǧan joq. Mysaly, 1876 jyly Filadelfiiada tūŋǧyş telefon apparaty tanystyrylsa, 1878 jyly Parijde fonograftyŋ jasalyp şyqqany belgılı boldy. 1893 jyly Chikagoda ainalany şolu döŋgelegı ömırge kelse, 1991 jyly Buffaloda rentgen apparaty alǧa şyǧaryldy. Al 1970 jyly Osaka qalasynda tūŋǧyş ūialy telefonnyŋ alǧaşqy nūsqasy jäne ūialy bailanys tehnologiiasy ūsynylsa, 1982 jyly Noksvillde sensorly ekran körsetıldı.
Ziiabek QABYLDİNOV, tarih ǧylymdarynyŋ doktory: «EKSPO-2017» – ELBASYNYŊ İDEIаSY
Memleket basşysy bırınşı ret EKSPO-ny ötkızu ideiasyn 2008 jyly İspaniia qalasy Saragosada ötken körmege barǧanda oiyna aldy. 2010 jyly Qazaqstannyŋ şaqyruymen bızdıŋ elordamyzǧa Halyqaralyq körmeler biurosynyŋ bas hatşysy Visente Gonsales Lossertales kelıp kettı. Bızdıŋ elımız 2011 jyly körmenı ötkızuge ötınım jasady. Bızben bırge belgiialyq Lej, kanadalyq Edmonton, fransuzdyq Lill qalalary da öz ötınımderın berdı. Köp keşıkpei soŋǧy ekı qala öz erkımen bas tartty da, bızdıŋ basty qarsylasymyz retınde belgiialyqtar qaldy. Soŋǧysynyŋ bızdıŋ elge qaraǧanda köptegen artyqşylyqtary bar edı. Olardyŋ dästürlı türde diplomatiiasy myqty boldy. Olardyŋ türlı körme, forum, simpoziumdardy ötkızude de täjıribesı mol edı.2012 jyldyŋ 22 qaraşasynda körmeler biurosynyŋ ştab-päterı ornalasqan Parijde, jasyryn dauys berudıŋ nätijesınde, Qazaqstan jeŋımpaz atandy. Bız üşın 103 dauys berıldı.
Astanada ötetın körmede barlyq memleketterdıŋ özderınıŋ üzdık innovasiialyq, tehnologiialyq, ǧylymi jäne mädeni jetıstıkterın körsetuge mümkındıkterı bolady. Qazaqstannyŋ TMD keŋıstıgınde EKSPO-ny ötkızu qūqyǧyn bırınşı bolyp ielenuı kezdeisoqtyq emes. Bırınşıden, älem bızdıŋ elordamyz ben memleketımızdı TMD-da eŋ üzdık dep tanydy. Ekınşıden, älemdegı beibıtşılık süigış bastamalardyŋ bastamaşysy bolyp tabylatyn bızdıŋ Elbasymyzdyŋ bedelı öte joǧary edı. Üşınşıden, bızdıŋ el adamzat üşın eŋ bır özektı mäselenıŋ bırı «Bolaşaqtyŋ quaty» taqyrybyn ūsyna aldy. Būl üş aiǧa sozylatyn arnaiy mamandandyrylǧan körme bolady jäne barlyq pavilondardy Qazaqstan tūrǧyzady.
Osy şaranyŋ ūtymdy tūstarynyŋ bırı ol Astanaǧa jäne onyŋ maŋaiyndaǧy jerlerge 2 millionnan astam turister keledı, al mūnyŋ özı elımızdıŋ imidjıne oŋ äserın tigızedı. Qazaqstan energetika salasyndaǧy jaŋa tehnologiialarǧa ie bola alady. Qazaqstannyŋ älemde odan ärı tanymal bolatyny da maŋyzdy. Elge jaŋa investisiialardy tartudyŋ maŋyzy da joq emes. Bükıl älemnen şaǧyn jäne orta biznes osynda aǧylady. «EKSPO-2017» bolaşaqtaǧy jäne jalpyälemdık sipattaǧy yqtimal ıs-şaralardyŋ alaŋyna ainalady. Körmenıŋ ötuın daǧdarysqa qarsy joba dep qarauǧa da bolady.
Körme aiasynda konsertter, tanystyrylymdar, sirktık şou ötkızılıp, Astana turaly kıtaptar şyǧarylady jäne keletın turister üşın Qazaqstan turaly sait äzırlenedı. Basqa oblystarda da turizmdı damytuǧa qatysty mäseleler oilastyryluda. İmidjdık sporttyq jarystar, sonyŋ ışınde boks jäne ūlttyq küres boiynşa turnirler qatarynyŋ ötkızıluı de kütılude.2015 jylǧy jinalystardyŋ bırınde Memleket basşysy osy körmenıŋ maŋyzdylyǧy turaly: «Būl – Qazaqstandy bükıl älemge körsetetın, bızdıŋ elımızdıŋ mümkındıkterın baiqatuǧa mümkındık beretın basty joba» dep erekşe atap öttı.
Sondyqtan da TMD-da alǧaşqy ret ötkelı tūrǧan mamandandyrylǧan «EKSPO-2017» körmesınıŋ sättı boluy ärbır astanalyq tūrǧynnyŋ jäne elımızdıŋ är azamatynyŋ belsendı qatysuyna bailanysty bolady. Bız osy şaranyŋ ötuıne tek qana jeke ülesımızdı qosyp qana qoimai, sonymen qatar, özımızdı bılımdı, mädeniettı, tärbielı, yqylasty, zaŋǧa bas ietın, tolerantty, qonaqjai halyq retınde körsetuımız kerek. Qazaqta «qonaq az otyryp, köp synaidy» degen maqal bar. Bız syrttan kelgen adamdy «qūdaiy qonaq» dep qabyldaǧan özımızdıŋ qonaqjai ata-babalarymyzdyŋ atyna laiyqty boluymyz kerek.
Säken MAILYBAI
