Elımızdıŋ endokrinologiia salasyna eŋbegı sıŋgen bılıktı mamandardyŋ bırı – Mäköş Ybyraeva. Qaraǧandy memlekettık medisina institutyn tämamdaǧan Mäköş Tırjanqyzy eŋbek jolyn Makinskıde därıger-terapevt bolyp bastaǧan. Selinograd memlekettık medisinalyq institutynyŋ ordinaturasyn bıtırgennen keiın Novosibirsk memlekettık medisina institutynda kandidattyq dissertasiiasyn qorǧady. Aqmola memlekettık medisina akademiiasynda on bır jylǧa juyq dekan boldy, bügınde bolaşaq därıgerlerdı tärbieleuge üles qosyp keledı. Eluge juyq ǧylymi maqalanyŋ avtory. Eŋbekterınıŋ ışınde endokrinologiia salasyn qauzaǧan qazaq tılındegı «Qant diabetı» monografiiasy boiynşa oqu oryndarynda studentterge därıs ötıledı… Taiauda Mäköş Tırjanqyzyna jolyǧyp, äŋgımelesudıŋ sätı tüstı. Bılıktı därıgerdı äŋgımege tartyp, endokrinologiialyq syrqattar, jalpy onyŋ sipaty men emı töŋıregınde sūhbattasqan edık.
– Aldymen endokrinologiia salasyna tüsınıkteme bere ketseŋız…
– Endokrinologiia būryn ışkı aurular salasyna jatatyn. Ol kezde ışkı aurulardy terapevter qaraityn. Jalpy, endokrinologiia degenımız – ışkı sekresiia bezderınıŋ qyzmetın, sol bezderdıŋ būzyluynan bolatyn aurulardy zertteitın medisinanyŋ auqymdy bır salasy. Endokrindık bezder jüiesı bırneşe bezdı qamtidy. Olar bırımen-bırı tyǧyz bailanysty. Bez garmondarynyŋ böletın sölderı basqa jüielerge äser etedı. Sondyqtan da būl medisinanyŋ öte kürdelı salasy bolyp sanalady.
– Endokrinologiialyq aurularǧa qandai syrqat türlerı jatady?
– Keŋ taraǧan türı – qant diabetı. Älem boiynşa milliondaǧan adam auyrady. Būl aurudyŋ keŋ taraluy bızdıŋ elımızde de baiqalady. Jalpy, qant diabetınıŋ 2 türı bolady desek, bırınşı türı köbıne jastarda genetikalyq özgerısterge bailanysty paida bolady. Bıraq, būl jiı kezdesetın türıne jatpaidy. Eŋ beleŋ alǧan, bügınde kürt ösıp kele jatqany – ekınşı türı.
Jaŋa aityp ötkenımdei, bırınşı türı – jaŋa tuǧan näresteden 30-35 jas aralyǧyndaǧy jastarda kezdesedı. Al ekınşı türı 35 jastan asqandarda basym. Degenmen, osy soŋǧy türı qazır jas balalarda da kezdesıp jür. Syrqattyŋ bırınşı türınde insulinnıŋ naǧyz jetıspeuşılıgı baiqalsa, ekınşı türınde sonşalyqty jetıspeuşılık bolmaidy. Alaida, onyŋ qauıptılıgı – aurudyŋ alǧaşqy belgılerı bastalyp, oǧan diagnoz qoiylǧanǧa deiın 5-10 jyldai uaqyt ötuı mümkın. Sol kezde qaita oralmaityn asqynular paida bolady. Ol – sonysymen qauıptı.
– Neden paida bolady?
– Paida bolu sebepterı ärtürlı. Eŋ aldymen, dūrys tamaqtanbau. Qazır adamdar şamadan tys tamaqtanady. Onyŋ ışınde, äsırese, tättıler, köşede, fastfudta satylatyn daiyn taǧamdardyŋ aqyry semızdıkke ūşyratady. Sol siiaqty qazır salauatty ömır saltyn ūstanyp, sportpen şūǧyldanyp jürgender sirek. Qorşaǧan ortanyŋ özgerısterı de auru tudyruşy faktor. Sondai-aq, būl auru tūqym qualauǧa beiımdılık tanytady. Ärine, eger anasy diabetpen auyrsa, näreste düniege kelısımen oǧan anasynan būl syrqat berılmeidı. Eger balasy özın-özı kütınbei, dūrys tamaqtanbaǧan jaǧdaida diabetke şaldyǧu deŋgeiı joǧary bolady. Negızı, ärbır on jylda 30 ben 40 jas aralyǧyndaǧy adamdardyŋ sany men 40-tan 50-ge deiıngı diabetpen auyratyn adamnyŋ sany ekı ese ūlǧaiyp otyrady. Demek, derttıŋ jas ūlǧaiǧan saiyn paida bolu qaupı joǧary.
– Qant diabetınıŋ alǧaşqy belgılerın qalai bıluge bolady?
– Aurudyŋ ekınşı türı bırtındep bastalady. Sondyqtan ony nauqastyŋ özı bırden baiqai qoimaidy. Jiı-jiı şöldep, älsırep, köp şarşaidy. Bıraq ony nauqas diabetpen bailanystyrmai, «jūmystan qajyp jürmın» dep oilauy mümkın. Eresek adamdar auzy qūrǧap, jiı şöldeidı. Kışı däretı jiılep, tünde därethanaǧa bırneşe ret barady. Azdap jüdei bastaidy. Aiaq-qoly syrqyrap, denesıne qaptap şiqan şyǧady. Közıne terısken şyǧyp, tısı tüsedı. Al, bırınşı türı kürt bastalady. Syrqat şöldese täulıgıne 10-15 litr su ışedı. Qatty jüdep ketedı. Eger 10-15 künnıŋ ışınde därıgerge körınıp, diagnoz qoiylmasa, komaǧa tüsuı äbden mümkın.
– Mūndai dertke şaldyqqan nauqastarǧa qandai dieta ūsynylady?
– Syrqat adam ǧana emes, sau adamnyŋ özı tamaqtyŋ qūramynda üş komponent bar ekenın eskergenı jön. Olar: aquyz, kömırsu, mai men därumender. Sondyqtan nauqastar ǧana emes, sau adamnyŋ özınde de mūnyŋ aǧzadaǧy tepe-teŋ qarym-qatynasy 50-55%-y kömırsular, 16-20%-y mailar, 15-20%-y aquyzdar boluy kerek. Tek qant diabetımen auyrǧanda jyldam sıŋetın kömırsular bolmauy tiıs. Öitkenı, olar jyldam sıŋıp, qandaǧy gliukozanyŋ deŋgeiın köteredı. Olar tättılerde: qant, bal, kämpit, tosap pen tättı toqaştarda, sol siiaqty şyryndar men jüzım, bananda kezdesedı. Negızı, qannyŋ qūramyndaǧy qant mölşerı – aş qarynda 3,5-ten 5,5-ke deiın, al tamaq ışkennen keiın 5,6-dan 7,8-dıŋ aralyǧynda boluy kerek. Būdan joǧary bolsa, onda kömırsu almasuynyŋ özgergendıgın bıldıredı.
Jalpy aitarym, aǧzaǧa kökönıstıŋ barlyǧy qajet. Säbız, qyryqqabat sekıldı kökönıs türlerı şikı qalpynda da, sonymen qatar, būqtyrylyp pısken küiınde de asa paidaly. Maily emes et taǧamdary men jūmyrtqa, ırımşık, süt taǧamdaryn kündelıktı ışıp otyru kerek. Al, diabetpen auyratyndar qandaǧy gliukoza deŋgeiın qalypty jaǧdaida ūstap, uaqtyly emın qabyldasa, olardyŋ da sau adam siiaqty tırşılıgın jalǧastyruyna mümkındıgı mol.
– Elımızde diabettıŋ bırınşı türımen auyrǧandarǧa transplantasiia jasau qanşalyqty sättı jüzege asyp jatyr dep aituǧa bolady?
– Medisinada eşbır transplantasiiany 100 paiyz sättı öttı dep aituǧa bolmaidy. Öitkenı, är adamnyŋ aǧzasynyŋ özıne tän erekşelıgı bolady. Ärine, «sättı boldy» deitınder de kezdesedı. Men būl jerde ony joqqa şyǧaraiyn dep otyrǧanym joq. Kez kelgen transplantasiia kezınde aǧzanyŋ sony qabyldap-qabyldamaityn immun jüiesınıŋ reaksiiasy bolady. Bärı soǧan bailanysty. Negızı ärbır emdık joldy ızdestıru ǧylymda, aurudy emdeude ılgerı basatyn qadam siiaqty. Izdenıs bolmasa, alǧa qarai adymdamasaq, ǧylym bır deŋgeide qalyp qoiady. Bälkım, aldaǧy uaqytta immundyq jüienıŋ äserın basatyn keremet jaŋalyqtar aşylatyn bolar.
– Endokrinologiialyq syrqattardyŋ taǧy bır türı – jemsau (zob). Būl dert neden paida bolady? Qalai saqtanu kerek?
– Mūnyŋ diffuzdy-toksikalyq, endemiialyq zob degen türlerı bar. Bırınşısıne küizelıster äser etuı mümkın. Al, endemiialyq zob qorşaǧan ortada, topyraqta, suda iodtyŋ jetıspeuşılıgınen bastalady. Būlar da tua bıtetın auru emes. Ärtürlı jaǧdailarǧa bailanysty keiın paida bolady. Negızı, zob – qalqanşa bez qyzmetınıŋ özgeruıne qarai ärtürlı bolady. Giperfunksiia, gipofunksiia deimız, būlardy köldeneŋ adam diagnoz qoiyp, emdeuge tiıstı emes. Därıger mamanǧa baryp, zobtyŋ qandai türı, neşınşı därejesı, qyzmetı, garmon böluı qandai ekenın bıluı qajet. Soǧan bailanysty ärbır nauqastyŋ emı bolady. Öitkenı, ekı adamǧa da ekınşı därejelı jemsau diagnozy qoiylǧanymen, bırınde gipofunksiia, al ekınşısınde giperfunksiia boluy mümkın. Iаǧni, bırınde garmondar köp bölınıp, ekınşısınde az bölınse, zobtyŋ därejesı bır bolǧanymen, ekeuıne qarama-qarsy em berıledı. Sol sebeptı är nauqastyŋ emdeu erekşelıgın tek qana maman därıgerler belgıleidı. Odan saqtanu üşın, dūrys tamaqtanu qajet. Qūramynda iody bar teŋız taǧamdaryn köbırek jeu kerek. Al balalarda alǧaşqy belgılerı bılıne bastasa, iod preparattaryn beru qajet. Degenmen, mūny tek qana iod jetıspeuşılıgınen bolady dep, iodty şamadan tys arttyryp alsa, taǧy ziian.
– Jemsaudy halyqtyq medisinamen emdeuge bola ma?
– Köp jyldyq täjıribemde därıgerlerdıŋ bergen emın qabyldamai, halyq emşısınen em alyp, aqyrynda sodan qaitys bolǧan nauqastardy bılemın. Kezınde Pavlodarda bır emşı kısı boldy. Sol kısıge riza bolǧanym, ol aldyna barǧan nauqastarǧa mındettı türde: «Aldymen därıgerıŋnıŋ emın al, sodan keiıngı menıŋ emım qosymşa» deitın. Alaida, adamnyŋ barlyǧy bırdei emes qoi. Keibır halyq emşılerı medisinalyq emdı moiyndamai, özıne jügıngen nauqastarǧa halyqtyq emdı ǧana ūsynady. Mıne, sondai jaǧdaida būl syrqat asqynady. Ärine, halyqtyq emdı joqqa şyǧara almaimyn, äitkenmen, «halyqtyŋ emşılerge bara ǧoi» dep aituǧa da äues emespın…
– Bolaşaq därıgerlerdı daiarlauǧa üles qosyp otyrǧan täjıribelı ūstaz retınde bügıngı studentter jaiynda pıkırıŋızdı bılgımız keledı?
– Negızı, belgılı bır mamandyqqa bılım aluǧa keldıŋ be, onda sen oǧan adal boluyŋ kerek. Özım de medisinaǧa kezdeisoq kelgen adammyn. Bıraq, medisinaǧa kelgenımnen ūtylǧanym joq, menıŋ osy salaǧa kelgenımnen medisina da ūtylǧan joq dep oilaimyn. Bar küşımdı salyp, berılıp jūmys ıstegenderdıŋ bırımın. Kezınde medisinalyq oqu ornyna tüsu kädımgıdei bedel bolatyn. Tülekter konkurspen qataŋ ırıkteletın. Al soŋǧy 20 jylda bedeldı mamandyqtar – zaŋgerler, ekonomisterdıŋ enşısıne öttı. Sondyqtan būl mamandyqqa jürek qalauymen emes, amalsyz kelıp tüskender de bar. Men qataŋ da talapşyl ūstaz boldym. Äsırese, jas kezımde qatty talap qoiatynmyn. Öitkenı, bolaşaq därıgerlerdı oqyttym. Men studentterıme: «Eger auyl şaruaşylyǧy nemese pedagogikalyq institutta sabaq bersem, mūndai talap qoimaǧan bolar edım» deitınmın. Qazırgı jas därıgerlerge köpşılıktıŋ köŋılı tola bermeitını olardyŋ äleumettık jaǧdaiyna da bailanysty. Mysaly, bügınde emhanadaǧy därıgerler jalaqysynyŋ azdyǧyn aityp şaǧymdanady. Jūmysyna degen nemqūrailyq sodan bastalady. Eger jaǧdaiy jaqsy, jalaqysy joǧary bolsa, därıgerler de alaŋdamai jūmys ısteidı. Ärine, olardyŋ äleumettık jaǧdaiynyŋ tömendıgıne nauqas kınälı emes qoi. Degenmen, därıgerlerdıŋ nauqasty qabyldau kezınde ekınşı bır qosymşa jūmysyn oilap otyruy pasientke kädımgıdei äser etedı.
– Şäkırtterıŋız turaly aita otyrsaŋyz. Olar otandyq medisina salasynyŋ damuyna qandai üles qosuda?
– Men özım medisina ǧylymdarynyŋ kandidaty, dosent därejesımen şekteldım. Ärı qarai ǧylym quyp, tereŋırek qauzamadym. Ǧylymi eŋbegımdı Novosibirskıden qorǧap kelgennen keiın, 11 jyl medisina institutynyŋ qazaq bölımınde dekan boldym. Köp uaqytym maman daiarlauǧa kettı. Kandidattyq qorǧaǧan studentterımnıŋ ǧylymi jūmystaryna bailanysty, aqyl-keŋes beruge bıraz kömegım tidı. Özım tärbielegen şäkırtterımnıŋ arasynan, Astana medisina universitetınıŋ endokrinologiia kafedrasynyŋ meŋgeruşısı Gülmira Tükseiıtovany, sol siiaqty Varvara Zelenskaia, Janar Älıbekovalarmen bırge jas maman Gülnär Şahmanovany airyqşa atauǧa bolady.
– Elımızde endokrinolog mamandar jetkılıktı me?
– Jalpy elımızde endokrinologiia salasynyŋ damuy boiynşa Almaty qalasy bırınşı orynda. Onda köptegen myqty endokrinologtar şoǧyrlanǧan. Ärıptesterımız Bürkıt Aidarhanov, Mihail Zelser, Rimma Bazarbekovalardyŋ elımızdegı endokrinologiia salasynyŋ damuyna sıŋırgen eŋbegı – orasan, zor. Astana qalasynda da endokrinolog mamandar az dep aitu qiyn. Özım 2003 jyldan 2009 jylǧa deiın elordanyŋ bas endokrinology bolǧanymda, jyl saiyn kadrlar jönınde esep beretınbız. 2008 jyldyŋ soŋynda qala boiynşa 27 endokrinolog bolǧan edı. Al qazır elordada 60-tan asa endokrinolog maman eŋbek etedı. Qazır şahardaǧy jekemenşık klinikalardyŋ barlyǧynda endokrinologtar bar. Degenmen, mamandar auyl-aimaqta jetımsız. Auyldyq jerlerde därıgerlık ambulatoriialar jūmys ısteidı. Al ol jerde endokrinologqa ştat qarastyrylmaǧan. Öitkenı, ondaǧy därıger jan-jaqty boluy kerek. Pediatriiany, hirurgiia men ginekologiiany da bıluı tiıs. Tıptı, audan ortalyqtarynyŋ özınde bır ǧana stavkaǧa ıstep, tek qana endokrinolog bolyp otyrǧan därıgerler az. Öitkenı, halyqtyŋ sanyna bailanysty olardyŋ stavkalary jetpeidı. Sondyqtan aimaqtarda qazır bas därıgerdıŋ orynbasary nemese terapevter jarty stavkaǧa endokrinolog bolyp jür.
– Sız endokrinolog därıgerlerdıŋ bılıktılıgın köteruge arnalǧan türlı ǧylymi-praktikalyq konferensiialardy ūiymdastyruǧa ūiytqy bolyp jürsız. Jalpy, mūndai jiyndardyŋ tiımdılıgı nede?
– Ai saiyn, bolmasa üş ai saiyn konferensiia ötkızu – bızdıŋ mındetımız. Äsırese, jaŋa preparattar şyqqanda jastarǧa sony jan-jaqty tanystyryp, paidasy nemese ziiany turaly baiandamalar jasaimyz. Ony ötkızuge qazır köptegen firmalar kömektesıp jür. Öitkenı, olar öz preparattaryn jarnamalaǧysy keledı. Al bızdıkı – sonyŋ ışınen tek emge paidalysyn alyp, jastarǧa körsetu. Bügınde ondai ǧylymi-praktikalyq konferensiialarǧa şetelden arnaiy mamandar şaqyrtyp, solardyŋ täjıribesımen bölısemız. Almatyda jylyna bır märte respublikalyq konferensiia bolady. Ony Qazaqstan endokrinologtarynyŋ qauymdastyǧy ūiymdastyrady. Mıne, osy jiyndardyŋ ärıptesterımızge, äsırese, jas mamandarǧa paidasy zor.
– Medisina taqyrybynda, onyŋ ışınde endokrinologiialyq aurularǧa qatysty qazaq tılınde oqulyqtar men bırneşe monografiialyq eŋbek jazdyŋyz. Degenmen, medisinalyq oqu oryndarynda qazaq tılınde jazylǧan oqulyqtar jetıspeidı dep estimız…
– İä, qazaqşa oqulyqtar jetıspeidı. Onyŋ sebebıne kelsek, orys tılınde jazylǧan oqulyqtardyŋ barlyǧy bır mezgılde, iaǧni, tek HH ǧasyrda şyǧarylǧan joq. XVIII-XIX ǧasyrdan berı jazylyp kele jatqan ädebietter men şetel tılınen audarylǧan eŋbekterdıŋ barlyǧy ondaǧan jyl boiy jinalǧan dünieler. Al bız täuelsızdık alǧan 20 jyldyŋ ışınde sol eŋbekterdıŋ barlyǧyn tügel audaryp, qalypty deŋgeide barlyǧyna jetkılıktı etıp jetkızdık dep aita almaimyz. Ol – ülken problema. Sonan keiıngı mäsele, audarmaşylardyŋ qandai deŋgeide ekendıgı. Būdan būryn jazylǧan eŋbekterımdı oqyp otyryp keide oilanamyn. Eger men ony qaita jazar bolsam, ışınen bıraz närsenı özgertıp, basqaşa jazar edım.
– Äŋgımeŋızge köp rahmet. Denıŋızge saulyq, eŋbegıŋızge jemıs tıleimın.
Äŋgımelesken Läzzat Kemelbaeva
