Mezgıl men mezet

Qolyna qalam ūstap, janyna qiialyn serık etken jurnalist aǧaiyn ainalasyna ūdaiy sergek qaraidy. Sondyqtan da ömırde kezdesıp tūratyn aluan türlı körınısterge qatysty: «Nege olai? Nege būlai?» degen sūraqtardy özıne de, özgege de jiı qoiyp tūrady. Sondai sätterde paida bolǧan saualdardyŋ bırqataryn bız bügın nazarlaryŋyzǧa ūsynyp otyrmyz.

Dissertasiia düdämaly

Esımı qalyŋ oqyrmanǧa keşteu tanymal bolǧan orystyŋ ūly jazuşysy Mihail Bulgakovtyŋ şoqtyǧy biık şyǧarmalarynyŋ bırı – «Şeber men Margarita» romany bügınde aluan türlı boiau-täsılmen bezendırılıp, baspadan qaita şyǧarylyp ta, onyŋ jelısı boiynşa talai filmder tüsırılıp te jatyr. Söz älemınıŋ qūpiia syryna qanyqqysy kelgen ǧalymdar şyǧarmanyŋ negızınde qanşama ǧylymi dissertasiialar da qorǧap ülgerdı.
Osynyŋ bärı jaqsy. Zamanynan asyp tuǧan taŋdauly tuyndyny baǧalai bıluşılık osyndai-aq bolar. Bıraq disser­tasiianyŋ da dissertasiiasy bar. Keide olardyŋ şamadan tys şalyqtap ketetını sondai, taqyryptarynyŋ özı şalqaŋnan tüsıre jazdaidy. Mysaly, Reseide ǧylym kandidattyǧyna müduär filolog öz jūmysynyŋ atauyn «Bükıl älemge tanymal «Şeber men Margarita» romanyndaǧy obrazdyq bastau­lardy naqtylauǧa ütırdıŋ ti­gızetın äserı» dep alypty. Demek, zertteuşınıŋ oiynşa, şyǧarmanyŋ ön boiyndaǧy qaptaǧan ütırler ondaǧy keiıp­kerler tūlǧasyn tolymdy etıp şyǧaruǧa yqpal etken. Qandai «jaŋalyq»! Bır qyzyǧy, eŋbek osy qalpynda qorǧalyp ketken.
Ǧylymnyŋ şalqar aidynynda erkın jüzuge emeurın bıldıruşı oqymysty jūrttyŋ zertteulerı arasynda mojantopai taqyryptardyŋ bolyp tūratynyn bız keŋes kezeŋınde respublikanyŋ sol kezdegı basşysy Dınmūhamed Qonaevtyŋ 70-jyldardyŋ ekınşı jartysynda ötken partiia plenumynda jasaǧan baiandamasynan bırınşı ret bılıp edık. Sol zamanda bır äpendı «Topyraqtyŋ şynjyr tabandy traktordyŋ bır jürıp ötkenınen keiın qūnarlanuy» degen taqyrypta kandidattyq dissertasiia qorǧapty. Däl sol şamada estıdık, Özbekstanda taǧy bır alabas «Pahta teriştagi chap qўlning hizmati» degen taqyryptyŋ arqasynda ǧylym kandidaty atanypty. Būl şırkınderdıŋ bırı osylaişa traktor bır jürıp ötkennen keiın jerdıŋ qyrtysy qalai qūnarlana qalatynyn jazsa, ekınşısı maqta terımde sol qoldyŋ qanşalyqty maŋyzdy qyzmet atqaratynyn däleldemek bolǧan!

Nege «Prjevalskii jylqysy»?

Qaisybır jyly «Qazaqstan» telearnasynan Prjevalskii jylqysyna arnalǧan habar kördık. Baiany basqaşa bolsa, onşama köŋıl bölmes pe edık, söz arasynda jürgızuşı jıgıt osy tırkestı san qaitalap aita bergen soŋ, amalsyz oilanyp qaldyq. Şyndyǧynda, äŋgımenıŋ taqyrybyna tamyzyq bolyp otyrǧan jylqy este joq eskı kezderden tek Ortalyq Aziia aumaǧynda ǧana tırşılık etıp kelgen eken. Sol baǧzy zamannan bar baiyrǧy januardy XIX ǧasyrdyŋ üşınşı şiregınde osy öŋırdı zertteuge kelgen orystyŋ belgılı saiahatşysy Nikolai Prjevalskii köre qalady da, jūrtqa jetkızedı. Tek sol eŋbegı üşın ǧana januarǧa zertteuşınıŋ esımı taŋyla salady. Būl qalai?
Eger atalmyş jihankez älgı haiuandy özı qoldan budan etıp şyǧarǧan bolsa, gäp joq. Bıraq şyn mänınde saiahatşy onyŋ tek keskının ǧana surettep bergen ǧoi. Tıptı sol jylqynyŋ terısı men süiegın Peterburgke jetkızıp, ǧalymdarǧa tanystyrǧan da saiahatşynyŋ özı emes, onyŋ soŋynan Ortalyq Aziiaǧa keiın­deu kelgen zoolog dosy İvan Poliakov körınedı.
Atalmyş jylqyny Nikolai Prjevalskii 1878 jyly Moŋǧoliia jerıne ekınşı märte saia­hat jasaǧan kezınde bırınşı ret kezdestırgen. Bır joly ol şöl dalada dürkırei şauyp bara jatqan jylqyǧa ūqsas januarlar üiırıne qarsy ūşyrasady. Būǧan deiın Ortalyq Aziia aumaǧynan qūlan, qodas sekıldı jartylai esek tektes taǧylar tobyn köp kezıktırıp kelgen jihankez alys­tan köz salǧannyŋ özınde, bas­tary ülken, tıkıreigen jaldary qysqa, qūiryqtary ūzyn şoǧyrdyŋ şoqtyǧy bölek ekenın baiqaidy. Artynan moŋǧoldar men qyrǧyzdardyŋ atalmyş haiuandy būrynnan jaqsy bıletınderın, ony ekı jūrttyŋ da «kertaǧy» dep ataityndaryn anyqtap alady. Osy tūsta qazaqtardyŋ oǧan «kerqūlan» degen at bergenı qazır belgılı bolyp jatyr. Al Peterburgtegı oqymystylar 1881 jyly būl januardy jeke tırşılık iesı dep tanyp, oǧan ǧylym tılınde «Equus Przewalskii» degen at qoiady.
Bızdıŋşe, būl mäselede tarihi ädılet­tılıktı qalpyna keltırıp, atalmyş ja­nuar­ǧa ata-babalarymyz taŋyp ketken ker­taǧy nemese kerqūlan ataularynyŋ bırın qaitaryp beretın uaqyt jetken siiaqty.

Paskal paiymdary

Qazırgı mektepterde «Özın-özı tanu» degen sabaq bar. Bıraq būl osy pändı tolyq meŋgergen tülekterdıŋ bärı özderın özderı tolyq tanyp şyǧady degen söz emes. Öitkenı adamnyŋ adam bolǧaly berı şeşe almai kele jatqan problemasynyŋ bırı – osy.
Būǧan deiın de san ǧasyrlar boiy nebır danyşpandar qan­şama ret jahan jüzındegı jalǧyz aqyl-oi iesınıŋ ömırdegı orny turaly orman oilardyŋ tüpsız tereŋıne şomylyp, bastarynan san talai bu ūşyrǧan. Olardyŋ qatarynda bükıl sanaly ǧūmyryn osy maqsatqa baǧyştap, şaştaryn aqqa maldyrǧan alyptar da az emes-tın. Solardyŋ bırı fransuzdyŋ XVII ǧasyrda ömır sürgen ǧūlama ǧalymy Blez Paskal tıptı ömırınıŋ ekınşı kezeŋınde būǧan deiın şūǧyldanyp kelgen matematika, fizika, mehanika, ädebiet jäne filosofiia ılımderınıŋ bärın jiyp qoiyp, barlyq tırşılıgın bıröŋkei jaratylys küşınıŋ adamdy jalpaq jalǧanǧa jıbergendegı tüpkı maqsatynyŋ nede ekenın zertteuge arnaǧan.
Oişyl oqymysty eŋbegınıŋ erneuın: «Men kımmın? Menı būl düniege jıbergen kım? Menıŋ janym men tänım neden tūrady? Ruhym ne ısteidı? Özım qaida jürmın? Ölgennen keiın qaida jäne qalai bolamyn? Mäŋgıge tozaŋǧa ainalyp joq bolyp ketemın be, älde basqa qalypqa köşemın be?» degen qaptaǧan saualdarǧa jauap ızdeuden bas­taidy. Alaida ızdenıs ūzaǧan sa­iyn mūndai sūraqtardyŋ soraby sozyla tüsedı. Būryn Jer küllı älemnıŋ kındıgı, al adam Jerdıŋ tūtqasy sanalyp kelgen edı. Al Keŋıstıktıŋ şeksız ekenı aşylǧan soŋ, Jerdıŋ sol tüpsız dünienıŋ tittei ǧana bölşegı ekenı mälım bolady. Sonda adam balasynyŋ Keŋıstıktıŋ aldynda tozaŋ qūrly da tūrqy joqtyǧy öz-özınen aiqyndalyp şyǧady.
Fransuz ǧalymynyŋ ekınşı paiymy aqyl-oi iesınıŋ tıkelei özı­nen örıledı. Mūnda ol bır basynda qaşanda jaqsylyq pen jamandyq ūştasyp jüretın, qarama-qaişylyǧy köp jūmyr basty pendenıŋ tua tabiǧatyn tanuǧa talpynǧan. Soŋynda: «Adamnyŋ ūlylyǧy – onyŋ tragizmınde» degen tūjyrymǧa toqtaǧan. Adam balasy özın tübınde bır ölımnıŋ kütıp tūr­ǧanyn jaqsy bıledı. Būl köp jaǧdaida onyŋ sezımınıŋ aqyl-oidy jeŋıp ketuıne aparyp soqtyrady. Sondyqtan gomo sapienstıŋ küştı jaǧy älsızdık bolyp ketetın kezderı de az emes: keide küş-qairat äljuazdyqqa ainalady, jaqsylyq jamandyq bolyp qaitady, aqyl sezımnıŋ jetegıne eredı. Filosof būǧan adamdy qorşaǧan älemnıŋ äserı köp degen uäj aitady. Sebebı kez kelgen jaǧdaida aqiqat salystyrmaly türde ǧana alǧa qoiylady. Absoliuttı aqiqat bolmaidy. Endeşe, adamgerşılık moralı qaǧidattarynyŋ özı de salystyrmaly närse. Būl düniedegı ädıldık, zūlymdyq, şyndyq, baqyt, baqytsyzdyq, tärtıptılık degenderdıŋ bärı de salystyrmaly türde ǧana aiqyndalmaq. Adam tabiǧaty oilanuǧa, mınez-qūlqy qimylǧa, al şyndyǧy illiuziiaǧa beiım. Ǧalym osylardyŋ bärın taldai kelıp, adam tabiǧatynyŋ tūnba tylsymyn tolyq şeşe almaǧanyn moiyndaidy.
Al adam özıne-özı jūmbaq boludan qalǧan künı tırşılıktıŋ de mänı joǧal­atyn şyǧar.

Serık PIRNAZAR