Ǧalymdar men qalamgerlerdıŋ tynysyn keŋeitken täuelsızdıgımız edı. Ras, olardyŋ köpşılıgınıŋ eŋbekterınıŋ halyqqa tanyluyna «qylyşynan qan tamǧan» keŋestık ideologiianyŋ özı tosqauyl bola almaǧan. Degenmen köp kedergı keltırgenı tarihtan mälım. Kökeidegısın kesıp aitar oi erkındıgı azattyqpen bırge kelgen. Sondyqtan olardy täuelsızdık tanytqan ärı täuelsızdıgımızdı tanytqan tūlǧalar deuge bolady. Solardyŋ bırı – ǧūmyryn Abai şyǧarmalaryn zertteuge arnap kele jatqan, Mūhtar Äuezovten därıs alǧan Mekemtas Myrzahmetov.
Halqymyz üşın zaŋǧar jazuşydan därıs alǧan şäkırtterdıŋ ışınde Mekemtas Myrzahmetovtıŋ orny bölek. Ol – qazaqty älemge tanytqan Abaidyŋ şyǧarmaşylyǧy men ömırı, öleŋderındegı är söilemdı jete zerttep, abaitanudyŋ zerttelu ǧylymyn kezeŋ-kezeŋge bölıp, sala-sala boiynşa zerdelep bergen ǧalym. Aqynnyŋ bır öleŋın nemese qara sözderın, pälsapalyq keibır oilaryn zerttep jürgen abaitanuşylardyŋ, jalpy öskeleŋ ūrpaqtyŋ abaitanudyŋ zerttelu däuırınıŋ üş kezeŋı – M.Äuezov kezeŋı, M.Äuezovten keiıngı kezeŋ, bügıngı abaitanudy körgen naǧyz ǧalym Mekemtas Myrzahmetovten üirenerı köp.
Qazaq ädebietıne özınıŋ tyŋ zertteulerımen tanylǧan Mekemtas Myrzahmetov abaitanumen bırge äuezovtanu mäselesınıŋ keŋ nasihattaluyna sanaly ǧūmyryn arnap keledı. Abai men Mūhtardyŋ şyǧarmaşylyq tūlǧasyn ruhani bailanystyru öte kürdelı. Al ǧalym ūzaq jyldyq ızdenısterdıŋ nätijesınde abaitanu men mūhtartanuǧa jaŋa serpın men tyŋ jaŋalyq äkeldı.
Ömırımnıŋ bır belesınde filologiia ǧylymynyŋ doktory, professor Mekemtas Myrzahmetūlynan tälım alǧanym, osyndai tūlǧaǧa şäkırt bolǧanym – jolymnyŋ bolǧyştyǧynan şyǧar. Äiteuır, jaqsyny jat sanamaityn, qaşan da sabyrly qalpynan taimaityn, qarapaiymdylyǧy men kısılıgın körsetıp jüretın jannyŋ lebızın tyŋdap, aqyl-keŋesın sanama sıŋırgenım eŋ bır säulelı kezeŋ bolyp jadymda saqtalyp qalypty. Äsırese, ǧalymnyŋ ötken ömırınen syr qyp şertken estelık äŋgımelerı.
Sonyŋ bırı ūstazy Mūhtar Äuezovke qatysty äŋgıme edı. «Onyŋ «Aqyn aǧa» degen romany alǧaş basylǧanda, bız 2 kursta oqitynbyz» dep bastaityn jastyq şaqtyŋ estelıgın Mekemtas aǧa. Sol kezde student jastardyŋ, onyŋ ışınde özınıŋ de jazuşyǧa terıs közqarasta bolǧanyna ökınıp tūrǧandai kürsınetın.
«Auditoriiaǧa kırgen boida studentter Äuezovke sūraq qoiyp, şyǧarmasynda surettelgen Abai şäkırtterıne «eskılıktı därıptegen» degen syn aitty. Äuezov ündemedı. Tek qaltasynan qol oramalyn alyp, maŋdaiynyŋ terın sürtıp, qozǧalaqtap qoidy. Qūdai saqtap, sol joly ündemei qaldym.
Keiınırek Äuezov muzeiınde ıstegen kezde arhivten sol kezdegı äbes qylyǧymyzdyŋ aiǧaǧyn kezıktırgenım bar. Onda ol özın synaǧandardyŋ tızımın jasap qoiypty. Sonda bır ökınış özegımdı örtep ketkendei boldy. Jazuşy: «Olar menı tüsıne almaǧan, bıreudıŋ pıkırımen özderınşe pıkır aityp jatqan balalar ǧoi» deptı jazbasynda.
Keiın Äuezovtı Taşkent vokzalynda kezdestırdım. Kafedra meŋgeruşısı, filolog-ǧalym Töleuov ekeumız kütıp aluǧa şyqqanbyz. Sol joly Mūhtar aǧaǧa dissertasiialyq jūmysqa «Abai jäne şyǧys» degen taqyrypty alǧym keletının aittym. «Bala, jolyŋ bolmaidy ǧoi» dedı. Söitsem, ol sözınıŋ astary bar eken. 1949 jyly Ortalyq partiia komitetı kosmopolitizm turaly qauly qabyldapty. Onda jalpyǧa «şyǧys pen batysqa bas igenderdı talqandaimyz» degen ūran tastalǧan. Ol kısı sony meŋzeptı. Abaidyŋ şyǧyspen bailanysyn zertteuge bärı sol qaulydan seskenedı eken.
Äuezov ūstazym Qajym Jūmaliev aitqan «Abaidyŋ ädebi mūrasynyŋ zerttelu jaiy» degen taqyrypty maqūldady. Doktorlyq jūmysym 1982 jyly «Mūhtar Äuezov jäne abaitanu problemalary» degen atpen kıtap bolyp şyqty. Äitse de, sol eŋbegımdı 7-8 jyl boiy qorǧai almadym. Qorǧauǧa kedergı jasau üşın baryn salyp baqty ǧoi» degen aqtaryla.
Mekemtas Myrzahmetov «Abai» turaly dissertasiiasyn 1989 jyly bır-aq qorǧap şyqqany belgılı. Osylaişa, qoǧamdaǧy terıs közqarasqa qarsy küresken ǧalym ūstazy Mūhtar Äuezov kıtaby arqyly bükıl qazaqqa, qala berdı älemge tanytqan Abaidyŋ esımın taǧy bır «senzuralyq» qysymnan qorǧap qalǧan edı.
Professordyŋ ūstazy turaly estelıkterı bertınde basylym betterınde jaryq kördı. Degenmen ǧalymnyŋ tūlǧa bolyp qalyptasuyna tıkelei äser etken oqiǧalardy qaitalap aitudyŋ artyqtyǧy joq dep oilaimyn. Sebebı būl – jastarǧa oi salyp, boi tüzeuıne sebepker bolatyn estelıkter.
Kamila BORAŞOVA,
Taraz qalasy
