Ötken aidan bastap elımızde kiıkterdıŋ sanyn retteu maqsatynda 337 myŋ kiıktı aulauǧa rūqsat berıldı. Oǧan bastysy, kiık sany kürt ösıp, auyl şaruaşylyǧyna orasan zor şyǧyn äkelgenı sebep bolǧan.
Ekologiia jäne tabiǧi resurstar ministrı Erlan Nysanbaevtyŋ aituynşa, 2003 jyly Qazaqstanda bar-joǧy 21 myŋ kiık bar bolsa, bügıngı taŋda onyŋ sany 2 mln 600 myŋǧa jetıp, auyl şaruaşylyǧyna 12 mlrd teŋge şyǧyn äkelgen. Bıraq bızde būl şyǧyn qalai esepteldı? 20 jylda 20 myŋ kiık 2,5 millionǧa qalai jettı degen sūraq tudy. Tıptı jyl saiyn egız tapty degen künnıŋ özınde erkek tölı men tabiǧi sūryptaluyn (qartaiyp öluı, ındetten qyrylu) eskersek, kiık sanynyŋ 20 jylda 2,6 millionǧa jettı degen qisynǧa syimaidy. Ony qasqyr jemei me?! Aryqtap ölmei me?
2015 jyly Amerikanyŋ NBC News saity Qazaqstandaǧy kiıkterdıŋ jappai qyryluy jaily jariialaǧan maqalada «tört künde 60 myŋ aqböken qyrylyp qaldy, bıraq mūnyŋ sebebın älı eşkım bılmeidı» dep jazsa, Ūlybritaniianyŋ Express gazetı qazaq dalasyndaǧy 140 myŋ bas kiık ekı aptaǧa jeter-jetpes uaqyt ışınde belgısız sebepten qyrylǧannan keiın älemdegı kiık sany ekı esege azaiǧan dep körsetıptı. Demek, Ekologiia jäne tabiǧi resurstar ministrınıŋ kiıktıŋ sany jönındegı mälımetınde ülken aǧattyq bar nemese atuǧa syltau tabu üşın osylai köbeitıp körsetken boluy mümkın.
Kiıktı atauǧa rūqsat bergennen keiın qazaqtyŋ dalasy ǧana emes, äleumettık jelısı de qan sasyp kettı. Atap aitqanda, beibereket qyrylǧan kiıkterdıŋ ışek-qarny, terı-tersegı körıngen jerde şaşylyp jatqany jaily aqparattar jelıde jeldei esıp, kiıktıŋ obalynan qoryqqan jūrt būl şaraǧa narazylyqtaryn bıldırgenımen, qūlaq asqan eşkım bolǧan joq. Kerısınşe, kiık etterı bazarda 1500, 1700 teŋgeden saudalanyp jatqany mälım boldy. Ärine, kiıktı atuǧa rūqsat berılgenımen, ony kım körıngennıŋ atyp jeuıne rūqsat joq. Iаǧni «Ohotzooprom» siiaqty belgılengen mekemeler ǧana atuyna qūqyly. Qazaqstanda kiıkterdı zaŋsyz atu nemese ziian keltırgenı üşın, januardyŋ erkegın atqandarǧa – 500 AEK, al analyq kiık pen tölın atqandarǧa 350 AEK kölemınde aiyppūl salynady. Türmege toǧytyluy da mümkın. Tüz taǧysyn atu, aulau üşın eşbır aŋşyǧa kvota berılmeidı. Nege olai? Kiık etın satudan tüsken aqşa qaida jūmsalady? Ony qandai mekeme qadaǧalap otyr? Atylǧan bökennıŋ müiızı qaida?
Müiız demekşı, emdık qasietke ie böken müiızıne qazır sūranys öte küştı. Körşı Qytai elınde bökennıŋ bır jūp müiızınıŋ özı neşe myŋ iuanǧa (mölşermen 100-300 myŋ teŋge aralyǧy) saudalanady. Brakonerlerdıŋ köbınde aqböken atuǧa äues bolatynynyŋ sebebı – osynda. Demek, kiıktıŋ sanyn azaitu josparynyŋ astynda auyl şaruaşylyǧynyŋ qamyn jeu emes, kiık müiızın saudalap aqşa tabu da jatqan boluy mümkın. Sondyqtan, būl mäselege zaŋ oryndary basa nazar audaru kerek dep sanaimyz.
Elımız täuelsızdık alǧannan berı qoŋyr aŋdy qorǧauǧa qyruar qarjy jūmsadyq. Kiıktı qorǧau jolynda köz jūmǧan qoryq qorǧauşylary da az emes. Bır kiık atqany üşın aiyp tölep, sottalyp jatqandar da bar. Bylaişa aitqanda, ükımet memlekettıŋ aqşasymen kiıktı qorǧap, memlekettıŋ aqşasyn jūmsap qyryp jatyr. Eger kiık rasynda tez ösıp jatqan bolsa, mamandar erterek josparlauy kerek edı ǧoi. Iаǧni, är jyly küzde kiık atuǧa kvota bölıp, aŋşylarǧa rūqsat etse, olar atqan aŋy üşın memleketke aqşa tölep otyrsa, zaŋsyz aulaityn brakonerler bolmas edı, qoryq qorǧauşylar olardyŋ oǧynan ölmes edı.
Qysqasy, «Auyl şaruaşylyǧyna ziian äkeldı» degen jeleumen kiıktı jappai qyru – üilesımız şeşım. Mūnyŋ astarynda joǧaryda aitqanymyzdai, äldekımderdıŋ aqşa tabu syndy aram oiy jatqan boluy mümkın.
