Fizika ǧylymdarynyŋ doktory Manat Mäulenbaiūly QHR-da düniege kelgen. Qazır AQŞ azamaty. Halyqaralyq Refletion madical kompaniiasynyŋ bas injenerı. Onkologiia fizikasy salasynda ülken zertteuge qatysyp, ökpe ragyn lazer säulesımen emdeudıŋ jaŋa tehnologiiasyn tapqan.
Nūr-Sūltanda özgerıs köp
– Aǧa, Nūr-Sūltan qalasyna bırınşı ret keluıŋız be? Jas memlekettıŋ jaŋa astanasy qandai äser syilady?
– Būl – ekınşı ret keluım. Alǧaş ret 2006 jyly kelgem. Ol kezde Astana bolatyn. Al qazır qalanyŋ aty da, zaty da bölek, köp närse özgergen. Şynymdy aitsam, būl qala 10 jylda däl osylai özgeredı dep oilaǧan joqpyn. Şaǧyn edı. Al qazır qalanyŋ ırgesı keŋeiıp, äsemdıgı arta tüsıptı. Älemdegı körkem qalalardan eş kem emes. Jaŋadan tauelsızdık alǧan bır eldıŋ qysqa ǧana uaqyt ışınde astanasyn köşırıp, osyndai aituly elorda saluy oŋai şarua emes. Būl – ūltyn süietın är qazaqtyŋ jüregıne senım, köŋılıne quanyş syilaityn ülken jetıstık. Qazaqstannyŋ osy künge jetuı, Qazaqstandaǧy qazaq halqyn ūiytqy etken – är ūlttyŋ bırlıgınıŋ arqasy.
Altaidan AQŞ-qa deiın…
– Oqyrmandarǧa tüsınıktı bolu üşın osy arada özıŋız jaily aita ketseŋız…
– Men Qytaidyŋ Altai aimaǧyna qarasty Buyrşyn audanynda tudym. 1983 jyly Şyŋjaŋ universitetınıŋ fizika fakultetın bıtırıp, 1988 jylǧa deiın Qytai Ǧylym akademiiasynyŋ Şyŋjaŋdaǧy filialynda mamandyǧym boiynşa qyzmet ıstedım. 1988 jyly bılımımdı tereŋdetu maqsatynda Şveisariiaǧa baryp, Jeneva qalasyndaǧy atom energiiasyn zertteu ornynda halyqaralyq zertteuge qatystym ärı osy ǧylymi ortalyqta 8 jyl qyzmet ıstep, atom küşı jönınde doktorlyq dissertasiia qorǧadym. 1995 jyly AQŞ-qa qonys audardym. Qazır sol eldıŋ azamatymyn. Halyqaralyq Reflehion madical kompaniiasynyŋ bas injenerımın, zertteumen ainalysam. Negızgı zertteu taqyrybym – onkologiia fizikasy.
– Onkologiia fizikasy demekşı, sızder rakty emdeudıŋ jaŋa tehnologiiasyn taptyŋyzdar emes pe?
– Onkologiia fizikasy degenımız – qarapaiym tılmen aitqanda, rakty lazer säulesımen küidıru. Bızdıŋ zertteu ornymyz emhanalarmen bırlesıp, rakty emdeu jūmysyn köbırek zerttedı. Osy salada jaŋalyq ta aştyq. Qazır rakty emdegende nūrmen küidıredı ǧoi. Alaida būl ädıs rak jaiylmaǧan nemese bır-ekı jerge şoǧyrlanǧan jaǧdaida ǧana jasalady. Al denege jaiylyp ketse, onyŋ bärın küidıruge qazırgı tehnologiianyŋ şamasy jetpeidı. Mysalǧa ökpe ragyn alsaq, adam tynys alǧan saiyn raktyŋ orny qozǧalyp tūrady. Ony tazalap alu üşın öspe şyqqan oryndy ülkeitıp baryp küidıredı (jaŋǧaqtyŋ ülkendıgındei rakty küidıru üşın onyŋ kölemın almadai qyp ülkeitu kerek). Küidırgende sau organdardy da zaqymdaidy. Eger de rak bır jerde bolsa, ony küidırgende oǧan adam şydaidy, al ekı-üş jerdı solai küidırse, adam ömırıne qauıp tönedı. Bız osy mäselenı şeşu üşın lazer säulesı arqyly öspenı ülkeitpei-aq küidırudıŋ ädısın taptyq.
Asqynu därejesıne qarai rakty tört türge böledı. Mūnyŋ eŋ qaterlısı – törtınşı därejelı rak. Ol rak kletkalary bükıl denege jaiylyp ketkenın meŋzeidı. Eger ol ökpeden ılıngen rak bolsa, onda ümıt joq, adamnyŋ jarty nemese bır jyl ǧana ǧūmyry qaldy degen söz. Qazırgı bızdıŋ ıstep jatqan jūmysymyz – osyndai rakpen auyrǧan adamdarǧa ümıt syilau.
Emdeudıŋ jaŋa ädısterı tabyldy
– Būl emdeu ädısı qazır qanşalyq zertteldı? Qoldanysqa endı me?
– Būl zertteu taqyrybyn Refletion madical kompaniiasy qarjylandyrǧan. Zerttegenımızge 10 şaqty jyl boldy. Joǧaryda aitqanymdai, jaiylyp ketken rakty, qarapaiym tılmen aitqanda, lazer säulesı arqyly qualap jürıp küidıretın qūraldy jasap şyǧardyq. Qazır AQŞ-tyŋ azyq-tülık, därı-därmek sapasyn baqylau, basqaru mekemesınıŋ rūqsatyn ǧana kütıp tūrmyz. Rūqsat alsaq, resmi qoldanysqa enedı.
– Zertteu ornynda sızden basqa qazaq bar ma?
– Bızdıŋ kompaniiada joq. Bıraq basqa oryndarda zertteumen şūǧyldanyp jürgen qazaqtar bar. Sonyŋ bırı – Qasym deitın azamat. Ol qazır rak biologiiasyn zertteidı. Dälırek aitqanda, ol kısınıŋ zertteu tüiını – rak molekulasynyŋ genı, al bız emdeu jaǧyn zertteimız.
– Sonda qazır adamzat rakty emdep, jaza alatyn deŋgeige jettı me?
– Rakty daualaudyŋ jaŋa ädısterı tabyldy. Sonyŋ bırı – adamnyŋ immunitet quatyn paidalanyp rakty daualau. Endı bırı – adam denesındegı T kletkasyn tartyp alyp, oǧan rakty joiatyn kletka qosyp, adam denesıne qaita qūiu arqyly emdeu. Būl ädıster qazır AQŞ-ta qoldanyla bastady. Bıraq būl rakty jeŋdık degen söz emes, tek ony emdeudıŋ alǧaşqy basqyşyndaǧy jetıstık dep aituǧa bolady. Mysaly, joǧaryda aitqan ekı türlı emdeu ädısı keibır adamdarǧa oŋ äser beredı, al keibır adamdarǧa müldem äser etpeidı, mūnyŋ sebebı älı zerttelıp bolǧan joq.
Bılımdını baǧalaǧan el ozady
– Qazaqstanǧa kelıp zertteumen ainalysu oiyŋyzda joq pa?
– Älemnıŋ qai tükpırınde jürse de qazaqty oilamaityn, Qazaqstandy aŋsamaityn qazaq joq şyǧar. Sol siiaqty bızdı de bır küş osy topyraqqa qarai tartady da tūrady. Būl elge alǧaş kelgen kezde «kompiuter tomografiiasy jaǧynan mamandyǧym bar, osy jaǧynan jūmys ısteiın» degen oi boldy. Bıraq zertteu salama qatysty jaǧdai jasalmaǧan soŋ toqtap qaldym. Damyǧan elderde eşkımnıŋ ūlty men ornyna, dökeilerdı jaǧalaǧan qarym-qatynasyna qaramaidy. Zerttegen taqyryby adamzatqa paidaly bolsa boldy, jūmysqa tartyp, barlyq jaǧdaidy jasauǧa tyrysady. Bız nege Amerikaǧa baramyz? Ol elde bastysy – bızdıŋ eŋbegımız körınedı jäne qyzyqqan taqyrypty zertteuge mümkındık bar. Būl elde sen qazaqsyŋ ba, basqa ūltsyŋ ba, onymen şaruasy joq. Memlekettıŋ, adamzattyŋ damuyna paidaly jobaŋ bolsa, aiamai qarjylandyrady. Osy dästür Qazaqstanǧa da kerek siiaqty.
– Äŋgımeŋızge raqmet!
Sūhbattasqan
Qaliakbar ÜSEMHANŪLY
