Örkeniettı qoǧamda şynaiy aqparatsyz damu joq

Aqparat alaŋynda dästürlı jurnalis­tikany klassikalyq jurnalistikaǧa jatpaityn blogerler, messendjerler men äleumettık jelıler barǧan saiyn yǧys­tyra tüsude. Būdan dästürlı jurnalis­tikaǧa qandai da bır qauıp tönedı dep esepteitınder de joq emes. Jaŋa media qoǧamdyq pıkır qalyptastyruda käsıbi jurnalis­tikamen bäsekelese almaityny anyq. Osy mäselege orai qazaq jurnalistikasynyŋ «jılıgın şaǧyp, maiyn ışken» patriarhtary men düldülderınıŋ paiym-pıkırın jinaqtaǧan edık. Tötesınen qoiylǧan qos saualǧa tömendegıdei jauaptar aldyq.

1. Būrynǧy jurnalistika men bügıngı jurnalistikanyŋ qandai aiyrmaşylyǧy bar?
2. Euraziia media forumyna qatysuşylarǧa qūttyqtau joldaǧan Elbasy N.Nazarbaev: «Bügıngı auditoriia täuelsız blogerler men äleumettık jelılerdegı balamaly aqparat közderın jiı paidalanatyndyqtan, klassikalyq jurnalistika senım daǧdarysyna ūşyraidy» degen pıkırın aitty. Sız osy pıkırge ne deisız?

1. Bügıngı közqarasymmen aitar bolsam, tıl şeberlıgı, taqyrypty aşu, söilem qūrau, söz tüsınu jäne sözdıŋ säulesın sezınu jaǧynan būrynǧy jurnalistika eşkımnen kem emes. Jazuşy Ǧabit Müsırepovtıŋ «Keide müldem basy qosylmaǧan ekı sözdıŋ basyn qossaŋ, bır-bırıne säulesın tüsırıp tūrady» degenı bar. Būl – ūly suretkerdıŋ ǧana auzynan şyǧatyn söz. Jas kezımızde jurnalist aǧalarymyzdyŋ maqalalaryn oqyp, söz saptaudaǧy, söilem qūraudaǧy ǧajaiyp şeberlıgıne täntı bolatynbyz. Qazaqta «maqtamen bauyzdau» degen söz bar. Ol sözdı özge ūlt ökılderıne eşuaqytta jetkıze almaisyŋ. Tüsındıru mümkın emes. Oǧan tılıŋ de, mysalyŋ da jetpeidı. Būl sözdı tek qazaq tüsınedı. Būrynǧy jurnalister osyndai sözderdı oryndy paidalandy. Qazaqtyŋ tabiǧi tılın bügıngı jastardan görı täuır bıldı. Şetel jurnalistikasyn köp zerttegende baiqaǧanym, qazaq jurnalistikasyndai sözdıŋ ajaryna, parqyna män beretın elder onşa köp emes. Tabiǧatty jyrlasa da, bır adam turaly jazsa da tamsanyp jazu, syrttai baiandau – būrynǧy jurnalisterge tän närse. Al adamnyŋ jan-düniesıne üŋılıp, tereŋ zerttep jazu – bügıngı jurnalistikanyŋ jetıstıgı. Bır mysal. Qazır jurnalistikanyŋ teoriiasynan 60% bılım alsaŋ, qalǧan 40%-yn qai salaǧa (ekonomika, qūqyq, auyl şaruaşylyǧy) mamandansaŋ, sony oqisyŋ. Jazatyn salaŋdy käsıbi mamandar sekıldı bıluge tiıssıŋ. Qazır krea­tivtı, konvergenttık jurnalistika degendı aityp jür. Şyn mänısınde, mūnyŋ bärı – jurnalistık zertteu. Jaŋaşyl jurnalistıŋ qolynda qalamy, moinynda fotoapparaty, tüsıretın kamerasy boluy şart. Būryn jurnalist sūhbattasatyn adamnyŋ sözderın qoiyn däpterıne türtıp alatyn nemese miyna saqtaityn. Mıne, aiyrmaşylyq osynda. Bügıngı jurnalistikadan būrynǧy jurnalisterdıŋ artyqşylyǧy: jaza bılu, jatyq tılmen ädemı jazu, bır-bırıne säulesın tüsırıp tūratyn sözderdı tabu, sözdı oinatu jaǧy tömen. Baspasözde sözdıŋ ajaryna män berılgenımen, radio men teledidarda tıpten orynsyz qoldanady. Sözdıŋ parqyn bılmei, tıkelei efirde bırneşe saǧattap otyryp, auzyna tüsken sözderdı paidalanady. Bügıngı jurnalistikanyŋ kemşılıgı – osy.

2. Eger dästürlı jurnalistika tügeldei opyrylyp tüsıp, söngen örttıŋ ornyndaǧy küldei bolyp qalsa, tek äleumettık jelıler ǧana jūmys ıstese, ärine senım daǧdarysyna ūşyraidy. Allaǧa şükır, ondai jaǧdaidy körıp tūrǧan joqpyz. «Egemen», «Kazpravda», «Astana aqşamy», özge de gazetter şyǧyp jatyr. Telearnalar jūmys ıstep tūr. Būǧan qosa ärtürlı äleumettık jelıler paida boluda. AQŞ-ta «Niu Iork taims», «Vaşington post» siiaqty elitalyq gazetter bar. Eger de būl gazetterdıŋ bırınde AQŞ prezidentı qatty synalsa, ol köp ūzamai ornynan ketedı degen söz. Iаǧni, bilıkke jaqyn basylymdar bärın baqylap otyrady. «Niu Iork deili nius»-ke ne şyqsa da, onyŋ äserı joq. Televiziiada da solai. Bızde qalai? «Habar» bilıktıŋ saiasatyn qoldaidy, «31 arna» synap beredı, «KTK»-ny qossaŋ, qoǧamdaǧy äleumettık kemşılıkterdı ǧana körsetedı. Alaida… ūlttyq dünielerge barmaidy. Öitkenı bızdıŋ qoǧam sondai. Ärtürlı közqarastaǧy adamdar bar. Bıreu oŋşyl, bıreu solşyl, bıreu sentrist. Bıreu oppozisiiaşyl. Al oppozisiia nege öz pıkırın bıldırmeuge tiıs? Aşyq bıldırsın. Būdan tragediia jasaudyŋ keregı joq. Damyǧan elderdıŋ bärınde solai. Öz basym klassikalyq jurnalistikaǧa senım azaiady degenge müldem qarsymyn. Ekınşıden, jurnalistikany klassikalyq jäne klassikalyq emes dep ekıge bölu dūrys emes. Nelıkten būrynǧysy klassikalyq bolyp, bügıngısı bolmau kerek? Menıŋşe, klassikalyq degennen görı qalyptasqan jurnalistika degen dūrys. On jurnalist on türlı pıkırın aitady. Demokratiialyq, zaiyrly qoǧamnyŋ bır artyqşylyǧy sol, adamdar bır-bırınıŋ pıkırın tyŋdap, syilap üirenuı tiıs. Jurnalistika qoǧamǧa auadai qajet. Sebebı halyq öz pıkırın BAQ arqyly aitady. Äitpese, buy şyqpaǧan närse bomba siiaqty jarylady. Būdan şyǧatyny, jurnalistika – ol qoǧamda özınıŋ orny bar saiasi platforma, qoǧamdyq institut. Ol öz jūmysyn atqaruy kerek. Eger bilık jurnalistıŋ auzyn buyp, qolyndaǧy qalamyn tartyp alyp, jazdyrmai ne aitqyzbai qoisa, qatelesedı. Mūndai jaǧdaida kübır-kübır, sybyr-sybyr äŋgıme halyqty adastyruy mümkın. Al arty ülken qiyndyqtarǧa alyp keledı. Kerısınşe, basşylar jurnalister aitqan synǧa jedel nazar audaryp, jazylǧan kemşılıktı öz közımen körıp, ony joiudyŋ joldaryn ızdestırgenı jön. Menıŋşe, basşylar BAQ siiaqty qoǧamdyq institutty dūrys paidalana bılgenı abzal. Odan ūlt­qa, memleketke köp paida keledı.

1. Bırınşıden, men qai zamannyŋ jurnalisterı bolsa da, olardy bır-bırıne qarsy qoimas edım. Ekınşıden, qai zaman bolsa da, jurnalistıŋ negızgı mındetı men maqsaty – adal aqparat jetkızu. Men 8-şı synypta oqyp jürgennen bastap jurnalist bolam dep armandadym. «Söilesem, jazsam, tek şyndyqty jazyp söileuım kerek» degen ūstanymda boldym. Jurnalist mamandyǧyn taŋdaǧan adam qoǧamda bolyp jatqan ärtürlı oqiǧalar, qūbylys­tardan habardar bolyp qoimai, özı köp bıluı, oquy kerek. Bız «jurnalist – erudit boluy kerek» degen sezımmen oqyǧanbyz, öskenbız. Ondai talap qazır de maŋyzdy. Adaldyq, tazalyq, ädıldık – mäŋgılık qūndy­lyqtar. Qazır – aqparattyq-tehno­logiialyq özgerısterdıŋ zamany. Zaman, qoǧam, adamdardyŋ dünietanymy tübırımen özgerıske ūşyrady. Aqparattyq qoǧam qalyptasyp keledı. Jurnalisterdıŋ özderı ülken bäsekelestık ortaǧa kırıp kettı. Qazır jurnalispen bırge jai qarapaiym oquşy, kez kelgen mamandyq iesı mūǧalım de, därıger de, injener de, tehnolog ta barlyǧy bır bäseke­les­tık ortada jür. Būl nenı körsetedı? Būl intellektualdyq öte joǧary därejenı körsetedı. Soǧan bailanysty qoǧamdyq mädeniettı, söilesu mädenietın, aqparat taratu mädenietın, jauapkerşılıgın tüsınuımız kerek. Bırjaqty közqaraspen bıreudı «jamandau» ne «maqtau» – öte jadaǧai. Bız örkeniettı memleket qūryp kelemız. Örkeniettı memlekettıŋ eŋ basty belgısı – zaŋmen ömır süru. Zaŋdy saqtau, ötırık aitpau, adaldyqtan ainymau, ädıldıktı saqtau. Osynyŋ bärınıŋ qainaǧan ortasynda jurnalist jüredı. Iаǧni, jurnalistıŋ oiy ozyq, taza boluy kerek.
2. Äleumettık jelılerde ülken jauapkerşılık boluy kerek. Aqparattyq adaldyq, tazalyq, şyndyq boluy kerek. Al endı «ana adamdy men jaqtyrmaimyn» dep bıreu turaly syŋarjaq, tıptı keide köpe-körneu jalaǧa jaqyn söz aituǧa jol bermeuımız kerek. Ol – mädenietsızdık. Äleumettık jelıde ondai närseler älı köp. Bıraq bırte-bırte halyq ony da tüsınıp kele jatyr. Aqparatqa senımdılık tek şyndyq arqyly qalyptasady. Mysaly, qazır kez kelgen redaksiiada qyzmet etetın jurnalist pen eşkımge ja­uap bermeitın üiınde otyrǧan adamnyŋ jauapkerşılıgı qandai? Alaida «Ötırıktıŋ örısı tar» degen qanatty söz bar. Sol dertten oŋalarmyz dep oilaimyn. Sözdıŋ qadırı eşqaşan ketpeidı. «Tıl nemese söz bas jarady, bas jarmasa, tas jarady» dep beker aitpaǧan. Bastyŋ myqtylyǧy – midyŋ bolǧanynda. Sondyqtan, ol fizikalyq tūrǧyda emes, sanalyq tūrǧydan aitylyp tūr. Iаǧni, sözdıŋ qūdırettılıgı, küştılıgı. «Söz anasy – qūlaq» deimız bız. Sözdı tüsınetın adamǧa aitu kerek. Tüsınbeitın adam nemese tüsıngısı kelmeitın adam sözdıŋ qadırın qaidan bılsın?! Abai atamyz aitpaqşy, Jartasqa söiledıŋ ne, adamǧa söiledıŋ ne? Nadanǧa sözıŋdı qor qylyp qaitesıŋ. Bılımı joq adam özın öte baqytty sezınedı, öitkenı ol «bärın bılem» dep oilaidy, al bılımdı adam oqyǧan saiyn soǧan tereŋdei beredı. Jurnalister, qolyna qalam ūstaǧan adamdar sözdıŋ qadırın saqtau kerek. Adam balasy örkeniettı qoǧamda sözsız ömır süre almaidy.

1.   Bırınşıden, ǧalamtordyŋ düniege keluınen eldıŋ aqparat alu közderı köbeidı. Jurnalistika kürt özgerdı. Qazır jūrt aqparatty qalyptasyp qalǧan radio, teledidar, gazet arqyly ǧana emes, ǧalamtor arqyly jäne tolyp jatqan äleumettık jelılerden de alatyn boldy. Özgerıs osynda, iaǧni derek közderı aluan türlı, būl bäsekelestık tuǧyzady.
2. Dünie jüzınde jalpy oqu mädenietı tömendedı. Öitkenı būl – bır jaǧynan äleumettık jelılerdıŋ, ǧalamtordyŋ paida boluymen tuyndaǧan mäsele. Ekınşıden, qazır äleu­mettık jelılerden habar alatyn adamdar sany köbeigenımen, damy­ǧan elderde būrynǧy klassikalyq dästürlı baspa önımderıne degen sūranys älı kemıgen joq. Onyŋ sebepterı köp. Äleumettık jelıler de zor röl atqarady. Öitkenı ol şyn mänınde qoǧamnyŋ köŋıl-küiın, äleumettıŋ «qyzuyn» baiqap otyruǧa kömektesedı. Batys memleketterı, onyŋ ışınde damyǧan elder aiaq astynan berıletın jedel aqparat ärqaşan şynaiy nemese şyndyq bolmaitynyna nazar audarady. Aluan türlı toptar neşe türlı aqparatty özınıŋ paidasy üşın taratady. Sondyqtan, damyǧan elderdıŋ köbısınde dästürlı aqparat közderı qaita qalpyna kelude. Ony damyǧan kez kelgen elden baiqauǧa bolady. Japoniia, Koreia jäne batys memleketterınde kündelıktı taralatyn jeŋıl, tekserılmegen aqparattan görı, belgılı jurnalisterdıŋ, belgılı basylymdardyŋ, sarapşylardyŋ bolyp jatqan oqiǧaǧa nemese äleumettık jelıde aitylǧan oilarǧa qatysty pıkırlerıne köp köŋıl bölınedı. Mäselen, belgılı bır müddenı közdegen toptardyŋ ädeiılep nemese belgılı bır maqsatta taratqan aqparattaryn olar saraptap, onyŋ astarynda ne jatqanyn körsetıp otyrady. Sondyqtan qazır damyǧan elderdıŋ bärınde dästürlı klassikalyq BAQ-qa degen sūranys bar. Tıptı, Japoniia siiaqty tehnologiia damyǧan elderde ol artyp keledı.

1.  Aiyrmaşylyǧy Jer men Köktei, jıktep köreiık. Aldy­men būrynǧy jurnalistikanyŋ auqymy tar boldy. Ol tek ideologiia qūraly edı. Qazırgı jurnalistikanyŋ auqymy keŋ, yqpaldylyǧy zor, bilık BAQ-tyŋ sözımen sanasady. Sosyn erterekte jurnalistika kötergen mäsele bırjaqty şeşımın tabatyn. Mäselen, Beiımbet Mailinnıŋ «özıŋ kosmomolsyŋ eşe talqan jeisıŋ» degenındei. Iаǧni, «sen qoǧamda idealsyŋ – basqalai boluy mümkın emes». Al bügıngı jurnalistika aqparatty jan-jaqty beruge tyrysady, mäselege är qyrynan qaraidy, oǧan bır jaǧynan ǧalamtor köp kömek berıp otyr. Üşınşıden, būrynǧy baspasöz janrlyq tūrǧyda mazmūnǧa öte bai edı. Al qazırgı jurnalistikamyzdyŋ janrlyq mazmūny kedeilenıp barady. Törtınşıden, būrynǧy jurnalistikada «baspasöz bostandyǧy», «erkın söz» degen ūǧym bolǧan emes. Tek bırlı-jarym publisist öz oiyn belgılı bır şeŋberde ǧana erkın aita alatyn. Qazır bärı basqaşa.
2. Klassikalyq jurnalistika öz biıgınen tüspeidı, onyŋ ornyn basu üşın köp faktorlarǧa köz jūma qarau kerek. Qoǧamdaǧy köptegen jaittardy äleumettık jelıler nemese täuelsız blogerler şeşıp tas­taidy deu aqylǧa syiymsyz. Ärine, «azamattyq jurnalistika» – «jaŋa mediamyz» klassikalyq jurnalis­tikaǧa yqpaldylyq, pärmendılık, mazmūndyq jaǧynan belgılı bır därejede äser etkenın joqqa şyǧarmaimyn. Degenmen, klassikalyq jurnalistika konstruktivtılıgımen alǧa ozǧan. Jalpy, jurnalistikaǧa sinkretizm tän bolǧandyqtan da, alda ony taǧy da köptegen «jaŋalyqtar» kütıp tūr.

«Aqşam» alaŋyndaǧy pıkırsaiys

«Men jurnalis­tikany 4 jyl oqu­dyŋ qajetı joq deitındermen kelısemın. Menıŋşe, eŋ bırınşı kezekte özıŋ jazatyn salanyŋ mamany boluǧa tiıssıŋ. Eger sen medisina turaly jazsaŋ därıger, ekonomikany jazsaŋ ekonomist, bankir, odan keiın jurnalist bolǧanyŋ jaqsy. Jurnalistke ekonomika turaly jazudy, aqparatty qalai dūrys beru kerektıgın üiretu ekonomistke qaraǧanda äldeqaida qiyn. Endıgı uaqytta 4 jyl oqu mındettı emes. 2,5 jyl nemese 4 jyl qalaǧanyŋşa oquǧa bolady».
(Media bılım berudı damytu mäselelerı jönındegı vedomstvoaralyq keŋeste aitqan sözı)

«AQŞ-ta jurnalist mamandaryn da­iyn­daityn oryndar köp. 44 ştatta mek­tep sany 164-ten asady. Būl – joǧary
mektepter. Ärtürlı şırkeuler, universitetter men keibır kompaniialar da osymen ainalysady. Şyndyǧynda 3-4 aida diktofonmen jūmys ısteuge, montajdauǧa üiretuge bolady. Jurnalistika maşyq emes, ol – mamandyq. Oǧan universitettık 4 jyldyq joǧary bılım qajettıgı dünie jüzınde däleldenıp qoiǧan. Būl mäselenı köterıp, äurelenudıŋ keregı joq. Öitkenı el bılmegen, kezdespegen jaǧdaidy basynan keşedı. Adamnyŋ taǧdyry, qoǧamdyq mäselenı jazǧanda diktofondy qosa salady deidı. Jurnalistıŋ oi-örısı, ūstanymy, baǧalauy, salystyru qaida? Jurnalistıŋ közı aşylǧan, oi-örısı keŋeigen. Uaqyt pen keŋıstıkke saiahat jasai alady. Uaqyt – tarih, keŋıstık – bılım kökjiegı. Bılım jäne ǧylym ministrı älıppege qatysty mäselenı şeşe almai otyryp, jurnalis­tikany qalai oqytuda ne jūmysy bar? «Öz üiınde oiu oimaǧan, kısı üiıne baryp pışu pışıptı» deidı qazaq. Sondyqtan, men ministrdıŋ pıkırıne müldem qarsymyn. AQŞ-ta jyl saiyn «Forbs» jurnaly qoǧamdaǧy yqpaldy adamdardyŋ tızımın jariia etedı. Sonyŋ ışınde 1-2 jurnalist jüredı. Nege olai? Sebebı myqty jurnalistıŋ jazǧany, ait­qany arqyly qoǧamǧa yqpaly öte zor».