Ötken HH ǧasyr basynda Pavlodar öŋırı Baianauyl audanynyŋ on besınşı auylynda (qazırgı Aqmola oblysynyŋ Ermeimentau audanyndaǧy Ajy auyly) 1921 jyly tuyp, 1990 jyldyŋ jeltoqsanynda ömırden ötken, bükıl sanaly ǧūmyryn 1940 jyldan 1978 jylǧa deiın ūstazdyqqa arnaǧan, Stepniak kentındegı Abai atyndaǧy, Ereimentau audanyndaǧy Aqsu, Bestöbe kentındegı, Öleŋtı auylyndaǧy orta mektepte oqu ısınıŋ meŋgeruşısı, direktor qyzmetın atqarǧan, ömırınıŋ soŋǧy jyldarynda Selinograd (bügıngı Nūr-Sūltan) qalasynyŋ Respublika daŋǧyly boiyndaǧy «Qazırgı zaman önerı» mūrajaiynyŋ direktory qyzmetın atqarǧan marqūm Halel Sūltanūly Anafinmen körşı tūrǧanymda, ol äigılı otyz ekınşı jylǧy öz basynan keşken aştyq jyldaryn bırde maǧan syr qylyp aityp bergen edı. Sonyŋ negızınde «Otyz ekınıŋ qyrǧyny» degen balladalyq öleŋ jazǧanymmen, türlı sebepterge bailanysty baspasöz betıne jariialanbai keldı. Sodan berı qyryq jylǧa juyq uaqyt ötkende sarǧaiǧan qaǧazdarymdy aqtara otyryp, tauyp aldym. Myna mamyrdyŋ 31 jūldyzyndaǧy Quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künınde ūstazdyq eŋbegı Lenin, «Eŋbek Qyzyl Tu» ordenımen, köptegen medaldarmen atalyp ötılgen, Qazaq KSR eŋbek sıŋırgen mūǧalımı, KSRO oqu ısınıŋ üzdıgı, Qazaq KSR halyq aǧartu ısınıŋ üzdıgı atanǧan Halel Sūltanūlynyŋ aruaǧy ärı ūrpaqtary aldyndaǧy özımnıŋ bır paryzym retınde keş bolsa da osy balladany ortaǧa salyp, qalyŋ oqyrman nazaryna ūsynudy jön kördım.
Qazaq ūly, qazaq qyzy, bauyrym,
Bılesıŋ be ata-baba qabırın?
Aruaqtarǧa dūǧa qylsaŋ üzılmes,
Tuǧan eldıŋ taǧdyrynan tamyryŋ.
(El auzyndaǧy öleŋnen)
Otyz ekı…
Qaŋtar aiy.
Üskırık.
Ekılene borandatqan ysqyryp.
Mal qorada möŋıreitın siyr joq,
Ottyqta at tebınbeidı pysqyryp.
Tırlık qaşyp, oşaqta ot söngelı,
Köp bolǧan-dy üilerdı qar kömgelı.
Kei mūrjadan tütın iısı taraidy,
Baianauyl… Ajy jatyr ölgelı.
Ölgen öldı üi ışınde…
Kım kömer?
Albarlarda ölgen adam – mürdeler.
Ölmegennıŋ şyǧar-şyqpas jany bar…
Ajalyna ara tūrar kım keler?
Künnen-künge aştyq qysyp, meŋdetıp,
Qybyrlaidy ölmeşıler äl ketıp.
Körşı üidıŋ jas balasy jylady…
Jalǧyz ittıŋ ünı öştı qaŋq etıp.
OGPU-dıŋ tūrǧan kezı jan alyp,
Äkem Sūltan tūtqyndalǧan qamalyp.
Osy qysta aştyq qysty bızdı de,
Qaiǧymyzǧa jäne qaiǧy jamalyp.
Şeşem Ǧainyl…
Üş balamyz özgemız.
Üielmelı-süielmelı kezdemız.
Jarty qaptai qara tary bar äzır…
Toqşylyqta jürgendeimız közge bız.
Otyn qylyp peşke jaqtyq tezektı,
Tary nany jalǧap tūrdy özektı.
Qardyŋ suyn şai ǧyp ıştık sol künde…
Bırte-bırte toq jüretın kez öttı.
Oisyrady qara tary qaptaǧy,
Aş özekke kün ötıp, taŋ atpady.
Kögıs tartty şeşem Ǧainyl köz aldy…
Kürsınusız bır keş tüzu jatpady.
Ana jany şyr-pyr bolyp qinaldy,
Ölmeşıdei jan şyqpaǧan küi qaldy.
Bırde bızdı körşı üige tabystap,
Aqpan tua ūzaq jolǧa jinaldy.
Ajy menen Ekıbastūz arasy,
Jaiau janǧa jetkızbestıŋ şamasy.
Amanattap üş balasyn Qūdaiǧa,
Kete bardy jasqa tolyp şarasy.
Tırlık qyldyq sodan bastap talpynyp,
Qol diırmenge tary tarttyq,
nan qylyp.
Jas jūbaily, jas balaly körşımız,
Ol da kettı aq jazyqty jol qylyp.
Nauryzdyŋ kün şuaǧy tögılıp,
Köktem tudy qar köbesı sögılıp.
Tary bıttı…
Soŋǧy tary bır uys,
Quyryp jep bız otyrdyq egılıp.
Sodan bastap ajal qūryq ūsyndy,
Aiaq penen dene bıtken ısındı.
Jautaŋdaidy qos bauyrym körpeden,
Şybyn janym sonda menıŋ qysyldy.
När tatpadyq üşınşı kün üş bala,
Tamaǧyma taialyp tūr ūstara.
Sondai şaqta şeşem Ǧainyl oraldy,
Oralǧandai jyly jaqtan qūs qana.
Äşım aǧam – äkemızdıŋ ınısı,
Dükenşı-tın sol kezdegı jūmysy.
Üş balanyŋ janyn saqtap qalǧan-dy,
Sarqylmaǧan sonyŋ bergen yrysy.
Qunap qaldyq myna bızder äl kırıp,
Aşyqqan el alasūrdy mäŋgırıp.
İt, mysyqtan tük qalmady aimaqta…
Tūtasqan el bosyp kettı qaŋǧyryp.
Tolǧan ölık – köşelerde, albarda,
Ua, tırlık-ai, bolyp ketken sandalma!
Ekıbasqa jetsek dedık myna bız,
Qybyrlaǧan boida äzır äl barda.
Jolda qaldy köp jūrt jetpei kenışke,
Süiek toldy jazyq penen eŋıske.
Ei, ūrpaǧym, şyndyǧy būl aştyqtyŋ,
Öz erkıŋde, kelıs, meilı, kelıspe.
Köktem qazır…
Bürşık jardy qyr gülı.
Halel aǧai aitqan syr būl bır künı.
Aruaǧyŋ riza bolsyn
Jazyqsyz qūrbandary – otyz ekı
qyrǧyny.
Amankeldı JŪMABEK,
ardager jurnalist
