Saiasi quǧyn-sürgın jäne aşarşylyq qūrbandaryn eske alu künınıŋ qarsaŋynda elordadaǧy Ūlttyq akademiialyq kıtaphanada Memleket tarihy instituty, L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı, Qazaqstan mūsylmandary dıni basqarmasy, Nūr-Sūltan qalasy Bılım basqarmasynyŋ bılım berudı jaŋǧyrtu ortalyǧy jäne ALJİR memorialdy mūrajai keşenınıŋ bas boluymen «Aqmola öŋırındegı quǧyn-sürgın qasıretı» atty ǧylymi-täjıribelık konferensiia jäne Aqmola öŋırındegı quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ ūrpaqtarymen kezdesu öttı. Ǧylymi-täjıribelık kezdesude quǧyn-sürgınge ūşyraǧan imamdardyŋ ömırı men eŋbekterı köpşılıkke tanystyryldy.
Konferensiia jūmysy qylyşynan qan tamǧan keŋestık jüienıŋ halyqqa qarsy jasaǧan qylmysynyŋ qūrbany bolyp, tarydai şaşylyp ketken sansyz qazaq äuletınıŋ bırınıŋ 90-jyldan keiın şūrqyrasyp tabysuymen bastaldy. 1931 jyly «Halyq jauy» degen aiyppen tūtqyndalǧan Aqmola oblysy Astrahan audanynyŋ Jaŋaqūlan (qazırgı Kamyşenka) auylynyŋ tumasy, ūstaz, imam, äulie atanǧan Saǧyndyq Jailauūlynyŋ soŋynda Saǧadat pen Saǧynai degen ekı ınısı, Qadişa, Biken, Ainajan, Dämet degen tört qaryndasy qan jūtyp qala beredı. Arada ǧasyrǧa juyq uaqyt ötkende, Saǧyndyq imamnyŋ tūiaqtary men Dämet Jailauqyzynyŋ ūrpaqtary quǧyn-sürgın tarihyn zerttep jürgen ǧalymdarymyzdyŋ kömegımen bırın-bırı bılıp, jaqyn tanysuǧa mümkındık aldy. Naǧaşy-jiender ūzaq jyl Aqmola öŋırın meken etse de, jer betınde jaqyn tuystarynyŋ bar ekenınen habarsyz bolǧan. Būl da bolsa üdei soqqan dauyldai qazaq auyldaryn jan-jaqqa tentıretıp, aǧaiyn-tuysty bır-bırıne jat bauyr etken, adam taǧdyryn oiynşyq qylyp, ūrpaq sabaqtastyǧy men halyqtyŋ tarihi jadyn öşırgen saiasi quǧyn-sürgınnıŋ sanap tauysqysyz qylmys-qiianatynyŋ bır körınısı edı.
Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ äruaqtaryna qūran baǧyştalǧannan keiın, QMDB naib müftiı Sansyzbai qajy Qūrbanūly söz kezegın aldy. Ömırden ötken babalar aldyndaǧy perzenttık paryzdyŋ män-maŋyzyn atap ötken QMDB ökılı keşegı keŋestık quǧyn-sürgınnıŋ qazaqty tau tūlǧaly qairatkerlerınen, dınınen, salt-dästürınen, mal-mülkınen aiyrǧan qylmystaryn naqty körsete kele «Halqymyz qanşama auyrlyqty bastan ötkerdı, bıraq, Allanyŋ rahymy jauǧan el ekenbız, mıneki, ösıp-önıp kelemız, yntymaq pen bırlık – bızdı ärqaşan alǧa jeteleidı, är azamattyŋ jüregınde jerıne, dınıne, tılıne, dästürıne, tarihyna degen mahabbat bolsa, ol eşqaşan elın, jerın satpaidy» dedı.
Jurnalist, QR Parlamentı Senatynyŋ deputaty Nūrtöre Jüsıp saiasi quǧyn-sürgınnen qasıret şekken Aqmola öŋırınıŋ tumalary turaly derekterdı köpşılıkpen jüzdestırıp, taǧdyr tälkegımen jan-jaqqa şaşyrap ketken ūrpaqtardyŋ basyn qosqan igılıktı şaraǧa razylyǧyn bıldırdı. «Arqanyŋ tösındegı är tüp bidai keşegı quǧyn-sürgın men aşarşylyqta jazyqsyz, mezgılsız köz jūmǧan arystarymyzdyŋ süiegınıŋ üstıne önıp tūr. Bızde näubet qūrbandarynyŋ naqty sany älı künge deiın anyqtalmai keledı. Türlı derekterdı salystyra kele, kemınde 3 million azamatymyzdan aiyryldyq dep ūiǧaryp, sony jas ūrpaqtyŋ sanasyna sıŋıruge tiıspız. Öitkenı qazırgı künde nannyŋ, eldıŋ, memlekettıŋ, kök tudyŋ, täuelsızdıktıŋ qadırın bılmeitın ūrpaq ösıp keledı. Bız keşegı qasırettı aita otyryp, bügıngı qasıretke toqtau salar jol qarastyruymyz kerek» dep tüiındedı sözın senator.
Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia müşesı, saiasattanuşy, zaŋ ǧylymdarynyŋ kandidaty Sabyr Qasymov şaraǧa jinalǧan qauymǧa komissiianyŋ ekı jyldan berı atqarǧan jūmystarynyŋ negızgı baǧyttarynan qūlaǧdar ettı. «Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau bırneşe dürkınge bölıp jürgızıldı. El täuelsızdıgınen keiın, 1993 jyly säuır aiynda arnaiy zaŋ qabyldap, barlyǧy 125 myŋ adamdy aqtadyq. Sot qaulysymen aqtalǧandar sany, arnaiy qonys audaruşylarmen qosa eseptegende, 350 myŋnan asady. 2020 jyldyŋ qaraşa aiyndaǧy Prezident Jarlyǧy boiynşa qūrylǧan memlekettık komissiia jan-jaqty zertteu jürgızıp, bırqatar auqymdy jūmystardy atqardy. Sonyŋ ışınde 2 millionnan astam arhivtık qūjatty aşyp, tügendedık. Arnauly jaŋa fondtardy qūrdyq. Quǧyn-sürgınnen zardap şekken 250 myŋ adam aqtaldy. Olardyŋ köbısı – arnaiy qonys audaruşylar men jer audarylǧan halyqtardyŋ ökılderı. Qazaqstanǧa jasalǧan qasırettıŋ eŋ ülkenı – 1933 jylǧy repressiia men aştyq. Sonyŋ kesırınen halqymyzdyŋ jartysynan aiyryldyq. Qoǧamda aştyqtan 3 ne 4 million adam öldı degen jaŋsaq tüsınık bar, anyǧynda halyqtyŋ köp bölıgı tärkıleu men repressiianyŋ saldarynan qyryldy» dedı S.Qasymov.
Şaraǧa qatysqan belgılı tarihşy, ölketanuşy ǧalymdar men quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ ūrpaqtary el tarihyndaǧy zardaby ǧasyrǧa sozylǧan qaraly kezeŋnıŋ qasıretı, äsırese onyŋ qazaqtyŋ ruhani ömırı men qūndylyqtar jüiesıne jasaǧan qiianaty turaly oilarymen bölıstı.
Şaraǧa qoǧam qairatkerlerı, ziialy qauym ökılderı men ardagerler, studentter, oqyrmandar qatysty.
Erlan Mazan
