Nūr-Sūltan qalasynyŋ äkımdıgı men qalalyq Tılderdı damytu jäne arhiv ısı basqarmasynyŋ, Nūr-Sūltan qalasy Memlekettık arhivınıŋ ūiymdastyruymen elordadaǧy Dostyq üiınde «Tarihtan taǧylym – ötkenge taǧzym» taqyrybynda Saiasi quǧyn-sürgın jäne aşarşylyq qūrbandaryn eske alu künıne arnalǧan döŋgelek üstel öttı. Şaraǧa memlekettık bilık organdarynyŋ ökılderı, mūraǧatşylar, ǧalymdar, saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık jäne Nūr-Sūltan qalasy boiynşa öŋırlık komissiia müşelerı, sondai-aq, mädeni, qoǧamdyq, memlekettık mekemelerdıŋ, ükımettık emes ūiymdardyŋ ökılderı qatysty.
Döŋgelek üstel moderatory, professor Tıleuǧali Qyşqaşbaev «Qasıretke toly ötken ǧasyrdaǧy Alaş ziialylaryn quǧyndau jäne 1931-1933 jyldardaǧy aşarşylyq qazaq elıne orny tolmas şyǧyn äkeldı. Halyqty ziialylarynan, dınınen, dästürınen, tarihi jadynan aiyru arqyly temır qūrsauda ūstau keŋes ökımetınıŋ eŋ zūlym saiasatynyŋ bırı boldy. Aqtaŋdaqtardy aşuǧa täuelsızdıgımızdıŋ arqasynda ǧana qol jettı, būl otyrys – sonyŋ aiǧaǧy» dei kele, quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu üşın bır minut ünsızdık jariialady. Alǧaşqy söz kezegı belgılı qoǧam qairatkerı, Astana memlekettık qyzmet haby basqaruşy komitet töraǧasy Alihan Baimenovke berıldı.
Ūltymyzdyŋ bügıngı bolmysyn qalyptastyruǧa qandai tarihi kezeŋder qalai äser ettı degen saualdyŋ qaşanda özektı bolyp qala beretının aita kele, Alihan Baimenov HH ǧasyrdyŋ 20-30-jyldaryndaǧy näubetke jetkılıktı män berudıŋ qajettıgın atap körsettı.
«Osy jyldary halqymyz özınıŋ tabiǧi damu üderısınen auytqyp, qandy da qatygez eksperimenttıŋ qūrbany boldy. Bügıngı tarihi zertteulerde naqtylanǧan faktılerdı ūsynumen ǧana şektelmei, olardyŋ ūltymyzdyŋ bolmysyna, damuymyzdyŋ traektoriiasyna, qūndylyqtarymyzdyŋ qalyptasuyna qalai äser etkenı de tereŋırek aityluy qajet. Aitylǧan kezeŋdegı keŋestık saiasat genosidke para-par. Bas-aiaǧy jiyrma jyldyŋ ışınde älıppemızdıŋ ekı märte auysuy jäne qoldan jasalǧan aşarşylyq ūrpaq sabaqtastyǧyn üzıp, ūlttyŋ bolmysyna tübegeilı özgerıs äkeldı, eger ışkı jarany ūmyttyratyn syrtqy jaumen soǧys bolmaǧanda bız qandai küige ūşyraityn edık? Qazırgı künde bızdıŋ aldymyzda tūrǧan mındetterdıŋ bastysy – totalitarlyq jüienıŋ tabiǧatyn tolyq aşu. Sondai-aq bızdıŋ oqulyqtarymyzda älı künge jaltaqtyq bar, aşarşylyq – jüienıŋ tuyndysy, onyŋ aqiqatyn aitu ne üşın körşı memlekettı aiyptau bolyp sanaluǧa tiıs?» dep sözın tūjyrǧan A.Baimenov Mūstafa Şoqaidyŋ basşylyǧymen jaryq körgen «Iаş Türkıstan» jurnalynyŋ maqalalary toptastyrylǧan on tomdyqty Nūr-Sūltan qalasynyŋ Memlekettık arhivıne syiǧa tartty.
Döŋgelek üstelde söz alǧan otandyq jäne şeteldık ǧalymdar aşarşylyqtyŋ sebebı men saldary jäne aitylmaǧan aqiqattary; saiasi quǧyn-sürgınnıŋ zardaby; quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau; halyqtardy Qazaqstanǧa küştep köşıru; totalitarizm zūlmaty jäne tarihi jady; Aqmola öŋırı boiynşa quǧyn-sürgın qūrbandaryn anyqtau; tarihi sanany qalyptastyru men jaŋǧyrtu; qūjattardyŋ qoljetımdıgı; totalitarlyq jüiege qarsy halyq köterılısterı, t. b. mäseleler boiynşa oi-tolǧamdarymen bölısıp, adam taǧdyryn oiynşyq etken keŋestık jüienıŋ jan türşıgerlık qylmysyn är qyrynan taldap, Qazaqstan tarihyndaǧy qara tünek kezeŋnıŋ aşy şyndyǧyn zertteuge bailanysty otandyq tarihnamanyŋ özektı problemalaryn ortaǧa saldy.
Memleket tarihy instituty direktorynyŋ orynbasary, tarih ǧylymdarynyŋ doktory Bürkıt Aiaǧan saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau jūmysy memlekettık deŋgeide qolǧa alynǧan ekı jyldan berı bırsypyra şarua atqarylǧanyna toqtaldy.
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory, tarih ǧylymdarynyŋ doktory Külpaş Iliiasova keŋestık kezeŋdegı qoǧamdyq-saiasi ūiymdardyŋ belsendı qyzmetıne basa nazar audaru qajettıgın aita kele, 1920-1950 jyldary saiasi quǧyn-sürgınge ūşyraǧan Aqmola oblysy boiynşa 6090 adamnyŋ 429-y; Aqmola qalasy boiynşa 6832 adamnyŋ 616-sy älı künge aqtalmaǧanyn atap körsettı. Tarihşy sondai-aq «Üş jüz» partiiasy men «Jas qazaq», «Bırlık», «Jas azamat», «Demokratiialyq oquşy jastar keŋesı» sekıldı jasyryn ūiymdarǧa qatysty qūjattyq derekterdıŋ Omby qalasynda jatqanyn eske saldy.
Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory, tarih ǧylymdarynyŋ doktory Arailym Mūsaǧalievanyŋ keltırgen deregı boiynşa saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiianyŋ zertteulerı 1929-1931 jyldardaǧy halyq köterılısterınıŋ sany būrynǧy aitylyp jürgen 372-den ekı esege köp ekenı anyqtalǧan, al köterılıske qatysuşylar sany 80 myŋ emes, 200 myŋnan asady eken.
Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory, tarih ǧylymdarynyŋ doktory Qūrmanǧali Därkenov et jäne astyq daiyndaudyŋ qazaqty jappai qyryluǧa ūşyratqan basty sebeptıŋ bırı bolǧanyna basa nazar audaryp, «halyqty qolyndaǧy bar däuletınen aiyru auyr küizelıs tudyrdy, mysaly, ūlt ūstazy Ahmet Baitūrsynūly än arnaǧan Aqqūm auylynda tırı jan qalmai, eldı meken tolyǧymen jabyldy. Az uaqyt ışınde aşarşylyqtan maldyŋ 90 paiyzy, halyqtyŋ jartysy qyryldy. Zobalaŋnyŋ qazaqty baudai tüsıruınıŋ bırınşı sebebı Goloşekin tūlǧasy bolsa, ekınşı sebebı onyŋ ainalasyndaǧy qazaq bolşevikterı qolyndaǧy malynan aiyrylǧan halyqtyŋ aşarşylyqqa duşar bolatynyn aldyn ala boljai almady. Üşınşıden, Mäskeudıŋ qysymy öte küştı boldy. Qazaqstanǧa et jäne astyq daiyndauǧa kelgen ortalyq ökılderı öz mındetın qataldyqpen oryndady» dep tūjyrdy.
Qandy tarih jäne ūlttyq jady mäselesıne airyqşa den qoiǧan Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory, tarih ǧylymdarynyŋ doktory Maqsat Alpysbes arhiv qūjattary resmi türde memlekettıŋ mülkı bolǧanmen, ony adamzattyŋ ortaq mūrasy retınde qarastyru qajettıgın atap öttı.
«Keŋes Odaǧy baiaǧyda kelmeske ketken, bıraq jer betınde joq memleket qūjattarynyŋ qūpiialyǧyn täuelsız elımızdıŋ qyzǧyştai qoruynyŋ qandai qūqyqtyq negızı bar? Osy mäselenıŋ basy aşylmai keledı. Qūqyqtyq tūrǧydan baǧalaǧanda, qylmys özıne laiyq jazaǧa tartylmasa, qaitalana beredı. Stalinizm sotqa tartylmai, adamzat būl päleden qūtyla almaidy. Adamzatqa qasıret äkelgen jüielerdı aiyptaǧannyŋ ornyna ony aqtap alǧysy keletınder de bar. Sondyqtan auyr qylmystar jasaǧan stalinizmnıŋ zardaptaryna qūqyqtyq baǧa berıluı qajet dep esepteimın. Keŋestık ideologiia aiasynda milliondaǧan adamǧa äleumettık eksperiment jasaldy, adamnyŋ taǧdyry oiynşyqqa ainaldy. Bız million qūjat tapsaq ta, sodan zäredei bolsa da taǧylymdy oi tüimesek, ne qaiyr?! Sondyqtan saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtaumen bırge, repatriasiianyŋ öz basyna tarihi, qūqyqtyq baǧa beru auadai qajet. Şejırelerdı zertteu kezınde totalitarlyq jüienıŋ qylmystary saldarynan qanşama qazaq äuletınıŋ joiylyp ketkenıne kuä boldym. Mysaly, qazaqtyŋ bekzat äuletı sanatyndaǧy töre tūqymyn sanaly türde joiyp otyrǧan. Būl – naǧyz genosid. Būl mäselege baǧa berude taisalmauymyz kerek» dedı tarihşy-ǧalym.
Şara aiasynda Nūr-Sūltan qalasy Memlekettık arhivınıŋ asa qūndy qūjattar toptamasy negızınde äzırlengen «Aqmola öŋırı arhiv qūjattarynda. 1920-1930 jyldar» atty tarihi-qūjattyq körme öttı. Körmege qoiylǧan qūjat köşırmelerı halqymyzdyŋ basynan ötken auyr zūlmattyŋ körnekı dälelı retınde ötkennen syr şertıp, körermendı tarihtan taǧylym aluǧa şaqyryp tūrdy.
Erlan MAZAN
