At jalyn tartyp mıngen azamatqa, ūltyn süigen ūlǧa qazaq jerınıŋ är pūşpaǧy jat bolmasa da, atamekenınıŋ jönı tym bölek. Qyrannyŋ qanat qaǧysy ūiasynda baiqalatyny siiaqty ūlannyŋ da bolmys-bıtımı ösken ortasynda qalyptasady. Qasiettı Torǧai jerınen tülep ūşyp, elımızdıŋ igı mūraty üşın eŋbek etken aptal azamattardy sanap tauysa almaspyz. Olardyŋ arasynda ötken ǧasyrdyŋ alǧaşqy şiregınde Qazaqstannyŋ qorǧanys ıster salasynyŋ örkendeuıne häm qalyptasyp, qanat jaiuyna airyqşa qoltaŋbasyn qaldyryp, iısı qazaq jūrtynyŋ arasynan alǧaşqylardyŋ bırı bolyp arnaiy äskeri bılım alǧandardyŋ qatarynda menıŋ atam Qoǧabai Jolamanovtyŋ tūrǧanyn maqtan etemın.
Halqymyzdyŋ jaujürek dästürlerın qūrmet tūtyp, Otan üşın ot keşudı asqaq paryz sanaǧan atamnyŋ alǧaşqy qazaq polkynyŋ komandirı bolǧanyn erekşe atap ötkım keledı.
Qoǧabai Jolamanov 1896 jyly Torǧai uezınıŋ Besqopa auylynda ortaşa şarua otbasynda tuǧan. Ortalyqtaǧy İvanov mektebınde oqyp, bılım alyp şyǧady.
Däl osy kezeŋderde Torǧai öŋırı tynşu körmei, aq patşaǧa qarsy dürkın-dürkın jaŋa köterılısterdıŋ oşaǧyna ainala bastaǧan-dy. Keŋes däuırınde jazylǧan qazaqtyŋ tūŋǧyş qysqaşa ensiklopediiasynda: «Torǧaidaǧy halyq būqarasy qarsylyǧynyŋ örşuı, äsırese, 1916 jylǧy ūlt-azattyq, otarşyldyqqa jäne feodalizmge qarsy küreste aiqyn baiqalady… Mūnan soŋ köterılıs bükıl Qazaqstan territoriiasyn tegıs qamtydy. Jazalauşy otriadtarmen qaruly qaqtyǧystar bırneşe ailarǧa sozyldy. Äsırese, Torǧai oblysyndaǧy köterılıs eŋ ūzaqqa sozylǧan, eŋ ūiymdasqan köterılıs boldy. Köterılısşılerge halyq batyry Amangeldı İmanov pen bolşevik Älıbi Jangeldin basşylyq ettı. Patşa äskerlerı köterılıstı qataldyqpen basyp janşydy. Köptegen köterılısşıler men beibıt halyq qyrǧynǧa ūşyrady» dep jazylǧan. Osy tūsta endı ǧana at jalyn tartyp mıngen on alty jasar bozbala Qoǧabai da özımen oqityn bır top jıgıtpen bırge köterısşıler «armiiasyna» aralasyp, Torǧaidaǧy köterılıstıŋ oşaǧy bolǧan Tosyn qūmyna deiın barady.
Aqyry el müddesı üşın joryqqa şyqqan ol Älıbi Jangeldinnıŋ otriadynda üş jyldan asa uaqyt bolady. Şaiqastarǧa atoilap kırıp, dūşpannyŋ saǧynyn syndyratyn batyl jıgıttıŋ erjürektıgı sol tūsta-aq auyzdan auyzǧa taraǧan aŋyzdai bolyp ketken edı. Köp ūzamai batyr mınezdı azamatty Älıbi Jangeldinnıŋ özı aŋǧaryp, ony oqqaǧary etıp alady. Älıbimen bırge Orynbor, Torǧai, Şalqar arqyly poiyzben jylyna ekı retten Peterborǧa baryp-kelıp jüredı.
Älıbi Jangeldin 1919 jyly qaramaǧyndaǧy segız jıgıttı bar bedelın salyp, Orynbordyŋ äskeri uchilişesıne oquǧa tüsıredı. 1924 jyly sol torǧailyq segız jıgıttıŋ beseuı äskeri uchilişenı tolyq bıtırıp şyqty. Olar Qoǧabai Jolamanov, Ǧabdyjauat Jalenov, Omarbek Eşanov, Seitqali jäne Tomai ruynan şyqqan Säduaqas degen azamattar bolatyn.
Qoǧabai Jolamanov sol oquda jürıp, Serov bandasyn joiuǧa, Moŋǧoliia men Qytai jerındegı keŋes-japon qaruly qaqtyǧysy – Halqyn-Gol şaiqasyna, Orta-Aziia basmaşylaryna qarsy küresterge qatysyp, jauyngerlık erlıkterımen közge tüsedı. Qoǧabai äskeri uchilişenı aǧa leitenant şenınde bıtıredı.
Osy oraida Qoǧabaidyŋ nemere ınısı, belgılı aqyn Qainekei Jarmaǧambetovtyŋ aituynşa atamyz Orynbor äskeri uchilişesın ataqty orys äskeri qolbasşylary – G. Jukov, K.Rokosovskii, İ.Bagramian, V.Chuikovpen t.b. bırge oqyǧanyn alǧa tartady. Oǧan dälel retınde aqyn ınısı Orynborǧa barǧan saparynda äskeri uchilişenıŋ mūrajaiynan Jolamanov Qoǧabaidyŋ joǧarydaǧy aty atalǧan äskeri qolbasşylarmen bırge tüsken uchilişe bıtıruşılerdıŋ fotolaryn körgendıgın bızge äŋgımelep bergen edı. Amal qanşa, qazır sol surettı köŋıl şırkın ızdese de, Qazaqstannyŋ tūŋǧyş astanasy bolǧan şaharǧa äzırşe jol tüspei tūr.
Qoǧabai Jolamanov äskeri uchilişenı bıtırgennen keiın Ortalyq Bas ştabtyŋ atynan Saratov, Aşhabadta äskeri okrugterdıŋ bastyǧy, Aşhabad qalalyq garnizonynyŋ bastyǧy, Taşkent qalalyq garnizon bastyǧy, Özbekstan KSR-nıŋ äskeri komissary qyzmetterın atqarǧan.
1934 jyly Qazaqstan avtonomiialyq respublika bolyp, astanamyz Almaty qalasyna köşırıp jatqan kezı edı. Sol jyldyŋ tamyz aiynda Keŋes ökımetınıŋ qorǧanys vedomstvosy Bas ştabtyŋ şeşımımen Qoǧabai Jolamanov maior därejesımen Almaty qalasynda jasaqtalǧan alǧaşqy qazaq polkınıŋ komandirı bolyp taǧaiyndalady. Ūly Otan soǧysynyŋ maidangerı, ataqty şabandoz, maior Kärım Äsenovtyŋ «Jūldyz» jurnalynda jariialanǧan «Tūŋǧyş qazaq polkı» atty estelıgınde qazaqtyŋ atty äsker polky turaly qūndy mälımetterdı alǧa tarta otyryp, polk komandirı Qoǧabai Jolamanov jaily: «Polkqa basşylyq jasaǧan Q.Jolamanov köptı körgen, būryn Taşkentte äskeri qyzmet atqarǧan, täjıribesı mol adam bolatyn. Ol jauyngerlerdı üiretude köp eŋbek etıp, barlyq küşın jūmsady» dep toqtalady.
1937 jylǧy stalindık repressiia ūiadai ūiyp otyrǧan Jolamanovtar äuletın ainalyp ötpedı. Sol tūsta Qoǧabaidyŋ Torǧaidaǧy aǧasy Masūǧyt halyq jauy bolyp tūtqyndalady. Jamanat qol ūstasa kelgendei, ıle-şala Qoǧabai da zymiiandardyŋ qyryna ılıgıp, eldegı bıreulerdıŋ körsetuımen türmege jabylady. Bıraq, sol kezdegı KSRO Qorǧanys komitetınıŋ basşysy M.Tuhachevskiidıŋ aralasuymen tūtqynnan bosatylyp, oǧan azamattyq qyzmet ūsynylady. Degenmen de, Qoǧabai Jolamanov janymen de, tänımen de äskeri qyzmetke berılgendıkten ūsynylǧan qyzmetke barmaǧan. Keiın Bas ştabtyŋ ökımımen Türkımenstan äskeri garnizonynyŋ basşysy, Orta Aziia äskeri okrugı bastyǧynyŋ orynbasary bolyp qyzmet atqaryp, keiın Taşkentke auystyrylady. Qoǧabai är jyldary Keŋes Odaǧynyŋ marşaldary M.Tuhachevskiimen, B.Şapoşnikovpen jaqsy bailanysta bolǧanyn atap ötuge bolady.
Adamzat balasy milliondaǧan beikünä jandardyŋ ömırın jalmaǧan ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ qaiǧy-qasıretın älı de ūmyta qoiǧan joq. Bükıl adamzatqa qaiǧy äkelgen soǧystyŋ toqtauyna, qyrǧynnyŋ sap tiyluyna qazaq halqynyŋ qosqan ülesı orasan ekenı dausyz. Faşistık basqynşylyq saiasatty jermen-jeksen etu jolynda qazaqstandyqtar qanyn da, janyn da aiamai özge ūlttarmen bırge janqiiarlyq erlıktıŋ ülgısın körsettı.
Maidanǧa Torǧai jerınen de myŋdaǧan bozdaq attanypty. Audandyq äskeri komissariattaǧy şaqyru punktı arqyly soǧystyŋ tört jyly ışınde üş myŋnyŋ üstınde jastyŋ maidanǧa jıberılgenı belgılı bolyp otyr. Soǧys bastalǧannan keiıngı alǧaşqy ailarda Qoǧabai Jolamanov özı tılenıp, maidanǧa attanǧan joǧary şendı ofiserlerdıŋ bırı boldy. Sondai-aq, soǧys bastalar aldynda qazaqta tek üş qana polkovnik bolǧanyn, olar keiın general atanǧan Sabyr Rahimov jäne Şäkır Jeksenbaev, al üşınşısı Qoǧabai Jolamanov ekenın airyqşa atap ötuge bolady. Keiın auyldaǧy köneközderdıŋ aituy boiynşa, 1942 jyly tamyz-qyrküiek ailarynda oblystan lektor kelıp, jerlesterı Qoǧabai Jolamanovtyŋ erlıgı turaly Qostanai oblysynyŋ «Bolşevik joly» gazetıne şyqqan maqalany oqyǧanyn bıldım. Maqalada onyŋ ūrys dalasynda auyr jaralanyp, gospitalǧa tüskenı, ordenmen marapattalǧany turaly jazylǧan eken. Amal neşık, atama Jeŋıs künınıŋ aq jaŋbyrly quanyşyn köru jazbady. Soǧysqa attanǧan qalpy, maidanda habar-oşarsyz kettı. Tuǧan jerdıŋ bır uys topyraǧy būiyrmai, mäŋgıge tynystap jatqan jerı belgısız bolsa da, men üşın baba ruhy ärqaşan jadymda jürgenın sezemın. Öz kezegımde qolyma qalam alyp, atanyŋ jauyngerlık jolyn hatqa tüsırudı paryzym dep sanadym. Bızder –soǧystyŋ yzǧaryn sezbegen keiıngı ūrpaq üşın babalarmyzdyŋ Otan üşın keudesın oqqa tösegen erlıkterı mäŋgılık önege, ruhtarynyŋ aldynda basymyzdy ie bermekpız.
Arhat ǦARYPJAN,
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia
ūlttyq universitetınıŋ studentı
