Qazaqstan Respublikasynyŋ Memlekettık hatşysy, Äbu Nasyr äl-Farabidıŋ 1150 jyldyq mereitoiyn daiyndau jäne ötkızu jönındegı memlekettık komissiianyŋ töraǧasy Qyrymbek Köşerbaev osy dataǧa orai ötken tarihymyzdaǧy taǧylymdy belestıŋ bırın qortyndylai kele, ǧūlamanyŋ mūrasy turaly ülken maqala jariia ettı. Memlekettık hatşy būl mereitoidyŋ ruhani ömırımızdıŋ qarqyndy damuyna zor serpılıs beretının atap öttı. Osy rette äl-Farabidıŋ «Baqytty adam – qaiyrymdy qoǧam – quatty memleket» jüiesıne qatysty oilaryn tartqata aitudy jön kördık. 
Filosof ūjymdyq qalany keide erkın qala dep ataidy. Ol barlyq qalalardyŋ erekşelıkterın bırıktıredı: ūjdansyzdyq (tömendık) pen asqaqtyqty üilestıre bıledı. Sonymen qatar äl-Farabi qoǧamdyq ömırdıŋ tūtastyǧyna basa nazar audara kele, atalǧan qalalardyŋ ülgılerı taza türde kezdespeidı deidı. Būl şyndyq jäne būl jerde äl-Farabi näsılşıldık pen nasizmnıŋ körınısterın tudyratyn kez kelgen tūjyrymdamalardan joǧary tūr.
Qalanyŋ halqy bes sanattan tūrady: 1) eŋ laiyqtylar; 2) şeşender – ǧylym, öner jäne ruhani qyzmetpen ainalysatyn adamdar; 3) ölşegışter (şendıler jäne tehnikalyq qyzmetkerler); 4) jauyngerler; 5) bailar. Keibır paiymdaularǧa säikes, Farabidıŋ qaiyrymdy qalasynyŋ prototipı Oŋtüstık Arabiiada, Bahreinde IH-HI ǧǧ. şynynda bolǧan qala. Şyn mänınde būl qala «ideal qala» sūlbasy boiynşa emes, öz zamanynyŋ erejelerıne sai jasalǧan bolyp şyqqan.
Al teoriialyq prototip retınde äl-Farabi qalasyna «tüpnūsqa» men «prototipı» arasynda belgılı aiyrmaşylyqtary bolsa da, antikalyq zamannyŋ äleumettık utopiiasy – «platondyq memlekettı» alǧan. Platon siiaqty äl-Farabi de adamdardy äleumettık-paidaly qyzmetterıne sai böledı. Bıraq mūndai bölu adamdar arasynda aiqyn teŋsızdık äserın tudyrmaidy, olardyŋ barlyǧyn ortaq maqsat – atqaratyn lauazymdaryna qaramastan, özın-özı jetıldıru arqyly baqytqa jetu bırıktıredı.
Platon bileuşılerdı, filosoftardy jäne azdaǧan därejede qorǧanşy sarbazdardy kemeldılık qabıletke ie etedı, al qalǧandaryna olardyŋ baǧynyşty qūraly boluy, olarǧa jäne özderı üşın materialdyq igılıktı jasau, sondai-aq bırınşılerge syrttai qarap tamaşalau qyzmetımen ainalysu mümkındıgın beredı.
Äl-Farabidıŋ gnoseologiialyq optimizmı onyŋ ılımınde älemdı tüsınu qabıletterı men mümkındıkterıne degen senımdılıktıŋ şattanǧan jai-küimen bırıktırıluınde jatyr: adamnyŋ ǧaryştyq maqsaty bar jäne adam baqytty boluǧa tiıs. Būl jerde Epikur jäne Spinozamen erıksız parallelder anyqtalady. Epikur siiaqty äl-Farabi de filosofiia baqytqa qol jetkızude maŋyzdy röl atqarady, öitkenı ol bolmystyŋ ışkı zaŋdaryna enıp, olarǧa säikes ömır süruge mümkındık beredı dep sanaidy.
Osyǧan bailanysty Sokrattyŋ maksimalizmınen şyǧatyn etikalyq intellektualizm turaly aitady: bır närsenı tereŋ bıle tūra osy bılımge qaişy äreket jasauǧa bolmaidy. Äl-Farabi bılımdı kıtabi türde, dereksız, adamǧa qandai da bır qosymşa retınde tüsındırmeidı. Būl adamnyŋ etıne enetın närse. Filosof dep Aristoteldıŋ barlyq şyǧarmalaryn tolyǧymen oqyǧan, jattap, bıraq olardyŋ maǧynasyn janymen tüsıne almaǧan adamdy emes, Aristoteldı oqymasa da, aqylǧa qonymdy jäne qaiyrymdy äreket jasaityn jandy sanau kerek deidı.
Oişyl közqarasy teologiiamen sonşalyqty lailanbaǧan jäne taza, al stilı keide kekesındı, tıptı zärlı, taŋ qaldyrmai qoimaidy. Äl-Farabi köptegen adamdardyŋ ışkı maǧynasyzdyǧyn jäne januarlyq egoizmın jasyru üşın bılımdı paidalanudaǧy ekıjüzdılıgın körıp, äşkereleidı.
Äl-Farabi ūstaz ben janūia basşysyn bileuşımen salystyrady, bıraq ol azamattardy tärbieleude äleumettık, saiasi tūstyŋ, iaǧni küşteu, qaruly küş, sot jäne t.b. arqyly äleumettık normalardy oryndauǧa mäjbürleu bolatynyn tüsınedı.
«Qalalyq bırlestıktıŋ negızgı müşesınıŋ» mınsızdıgı taqyryby – äl-Farabi şyǧarmaşylyǧyndaǧy refren. Äl-Farabidıŋ «qaiyrymdy» memleket-qalasy – adamnyŋ eŋ joǧary igılıkke jäne laiyqty ömır saltyna jetkıze alatyn eŋ jaqsy jäne tabiǧi qarym-qatynas ülgısı. Mūndai qalanyŋ basty belgılerı – tärtıp pen tūrǧyndarynyŋ, eŋ aldymen, bileuşılerınıŋ joǧary moraldyq qasietterı.
Osyndai qalanyŋ bileuşısıne säikes keluı talap etıletın şarttardyŋ barlyǧy derlık islamdyq qauymdastyqqa qatysy bar ekendıgın atap ketken jön. Zertteudıŋ nysany men maqsatynyŋ tüpkı ortaqtyǧyn negızge ala otyryp, äl-Farabi saiasatty mūsylmandyq qūqyqtyq doktrinamen jäne dıni kanondarmen bır qatarǧa qoidy. Būdan saiasattyŋ grek filosofiiasy men mūsylman moralın, dının jäne qūqyqtyq teoriiasyn saiasat turaly bır jalpy teoriiaǧa bırıktıru äreketın köruge bolady.
Saiasatqa mūsylman dıni közqarasy men moral tūrǧysynan qarau, bilıkke taldau jasau – būl islam filosofiiasyn sol kezdegı memleket – Arab halifatyn islam qūqyǧymen bırlese otyryp zertteuın jaqyndatty. Degenmen äl-Farabidıŋ özı filosofiiany bılımnıŋ şyŋy dep sanap, ǧylymdy dınnen joǧary qoiǧan.
Ärtürlı däuırlerdıŋ oişyldary saiasi qairatkerdıŋ tūlǧasyna, onyŋ moraldyq jäne basqa da erekşelıkterıne qyzyǧuşylyq tanytqan. Ärbır naqty qoǧamǧa qandai da bır ūsynystardy şyǧaru üşın jalpy Şyǧystaǧy memlekettık bilıktıŋ erekşelıkterın bılu kerek. Äl-Farabidıŋ aituynşa, qaiyrymdy memlekette zaŋ şyǧaruşy äkım nemese imam, ruhani ūstaz zaiyrlyq bilık pen ruhani bilıktı bırıktıredı, filosof-äkım bırınşı bileuşınıŋ qasietterın bırıktıredı: ol teoriiaǧa ie jäne ony ıs jüzınde qoldanuǧa qabılettı. Jäne būl – Ūly dala halqynyŋ dalalyq dünie tanuyna üstemelengen paiǧambardyŋ ılımımen bırge qabyldaǧan şyǧys dünietanymynyŋ kvintessensiiasy. Būl – köptegen körnektı antropologtar, äleumettanuşylar, etnologtar jäne saiasatkerler öz eŋbekterın arnaǧan ülken teoriialyq dilemma.
Asylynda (idealynda), qaiyrymdy qala äl-Farabidıŋ paiymdauynşa, islamnyŋ mınsız erejelerın saqtai otyryp, tūrǧyndarynyŋ ruhani tazalyǧy men parasattylyǧy, tärbienıŋ «ızgılıktı» ideialary negızınde qūrylyp, ömır süre alady. Bügıngı geosaiasat jaǧdaiynda atalǧan ideialar keide jai utopiialyq dep qana emes, tıptı keide islami fanatizmnıŋ ruhani nūsqauy retınde tüsındırıledı. Osylaişa aram niettı tärjımaşylarǧa radikalizmge köpır saluy qiyn emes, keibır būqaralyq aqparat qūraldarynda ondai jasalynyp ta jatyr.
Äl-Farabi jäne köptegen basqa da reformator-aǧartuşylar siiaqty oişyldar ensiklopediialyq bılımderı men mümkındıkterıne qarai, tıptı közqarastarynyŋ kei tūstary idealistık bolyp körınse de, qoǧamdastyqtarǧa ömırdı aqylǧa qonymdy negızde qalai ūiymdastyruǧa bolatynyn körsetuge tyrysqan. Arman da utopiia siiaqty adamǧa qalauynyŋ/bolaşaqtyŋ beinesın, impulsın, ümıtın beredı. Būl – adam ūmtylatyn maqsat.
Būl armandar men utopiialardyŋ negızı aqylǧa qonymdy ideialar retınde eşqaşan jüzege asyrylmaidy degen söz emes. Ärbır azamat, qoǧamnyŋ sanaly jäne qabılettı müşesı sanaly şeşım qabyldauǧa qūqyly. Täuelsız Qazaqstannyŋ jas ūrpaǧy älemnıŋ ziiatkerlık qazynasynan özıne eŋ üzdıktı mūra etıp, ony jaŋa tūjyrymdamalyq negız ben ädısnama arqyly damytuǧa, dästürlerdı qorǧauǧa tiıs.
Äl-Farabi «Azamattyq saiasatta» adam qoǧamdaryn taldaudy qaladan bastasa, «Naqyl sözderde…» ol mūny eŋ kışkene ūiadan otbasynan nemese üiden bastaidy. Aristotel siiaqty ol üidı bırneşe bölıkke — erı men äielı, qojaiyny men qyzmetşısı, ata-anasy men balasy, mülkı jäne iesı dep böledı. Üidıŋ özıne tän maqsaty bolady, bıraq qalanyŋ bır bölşegı bolǧandyqtan ol qala belgıleitın ortaq maqsatqa qyzmet etuge arnalady, söitıp būl arada adamnyŋ öz basynyŋ müddelerın qoǧam müddelerıne baǧyndyru turaly pıkır aitylady. Būl jerde Farabidıŋ kala degenın memleket dep tüsıne otyryp, onyŋ oilarynan ülken azamattyq gumanizmnıŋ biık körınısterın tabamyz. Mūnda tek jeke basynyŋ müddelerı ǧana emes, qoǧam müddelerın joǧary sanauy ülken bır azamattyqtyŋ, adamgerşılıktıŋ qasiettı körınısterı dep bılemız.
Äl-Farabi adam mındettı türde adal niettı bolu kerek dep esepteidı. Öitkenı jaqsy ıster ıstep, mūnyŋ töleuın kütse, adam būl ısterın jamandyqqa ainaldyrady.
Jetık filosof teoriialyq ǧylymdardy da bıluge, būl ǧylymdardy basqa ǧylymdarda da qoldana bıluge tiıs. Platon men Aristotel naǧyz filosofqa äkımnıŋ mındetterı jükteluge tiıs dep sanady, bıraq Platonnyŋ pıkırınşe, filosof özgermeitın aqiqattardy meŋzep, memlekettı basqarudy joǧary maqsatqa jetuge böget jasaityn auyrtpalyq dep esepteidı, al äl-Farabi kerısınşe, tırşılık ısterden boiyn aulaq salmaidy, qaita adamdardyŋ aqiqatqa jetu jolyna tüsuıne kömektesuge tyrysady. Būl arada äl-Farabi dın men filosofiiany salystyrady. Onyŋ pıkırınşe, dın – filosofiianyŋ ūqsasy: ekeuı de joǧary prinsipterge bar zattardyŋ bastamalaryna tüsınık beredı. Bıraq filosofiia däleldeudı, dın senudı kerek etedı. Farabi memlekettı filosoftar basqaru kerek deidı. Zaŋ şyǧaruşy öte jaqsy paiymdaudyŋ arqasynda adamnyŋ müddelerıne sai keluge tiıs zaŋdardy dūrys jüzege asyra alady.
İmam — eŋ joǧary därejede teoriialyq bılımı jäne oişyldyq qaiyrymdylyqtary bar adam, mūnyŋ özı oǧan adamdarǧa aqylşy, jetekşı bolyp, olardy baqytqa jetuge baǧyttalyp otyruǧa qūqyq beredı.
Sonymen «filosof», «zaŋ şyǧaruşy», «imam» jäne «bırınşı basşy» ūǧymdary bır närsege kelıp qosylady. Olar bır maqsatqa qyzmet etedı, bıraq būl maqsatty ärtürlı ädıstermen jüzege asyrady. Adamdar bırlestıkterınıŋ erekşelık belgılerı bolyp tabylatyn teoriialyq jäne praktikalyq qaiyrymdylyqtarǧa tek filosofiianyŋ kömegımen jetuge bolady dep tūjyrymdaidy ūly ǧūlama. Mıne, körıp otyrsyzdar äl-Farabidıŋ äleumettık-etikalyq saiasi közqarastarynan bügıngı qoǧamnyŋ körınısterınen paidaly tiesılı ündestık tabamyz. Adam, memleket, el basqaru jönındegı Farabidıŋ öz zamanynda aitylǧan qūndy pıkırlerınıŋ qazırgı taŋda da qanşalyqty maŋyzy barlyǧyna köz jetkızıp otyrmyz.
Jaqypbek ALTAEV,
ǧalym, farabitanuşy
