Arqada kün salqyndap, qystyŋ kelgenıne aiǧa juyq uaqyt bolyp qaldy. Bazarlarda qauyn-qarbyz sekıldı özımızdıŋ jemıs-jidekter sirep, syrttan äkelgenderı molaiyp jatyr. Olardyŋ qatarynda apelsin, banan, mandarin, jüzım, örık-meiız, taǧy basqasy bar. Köpşılıgı bızdıŋ dalamyzda öspeidı. Degenmen otandyq önımderdıŋ de molynan tūratyn jaǧdaiy bar edı, alaida olai bolmai otyr. Qazır paidasy men ziianyn saralaityn jūrtty «Jemıs-jidekter bızdıŋ bazarlarymyzǧa qai elden keledı?» degen saual oilandyratyny belgılı.
Kökönıs – özımızdıkı, jemıs – jat jūrttıkı
Osy saualǧa jauap ızdemek maqsatynda Astanadaǧy bırneşe sauda üiın aralap, saudagerlerımen tıldesıp qaittyq. Baiqaǧanymyzdai, baqşa ösımdıkterınıŋ basym bölıgı berısı Qytai, Özbekstan, Türkiia memleketterınen, al arysy Afrika, Europa, tıptı Amerika elderınen jetkızıledı eken.
Sonymen ötken uik-endtı paidalanyp, qala jūrtşylyǧy sauda jasaityn ortalyqtardyŋ bırı – «Astanalyq bazardy» betke aldyq. Jeksenbı bolǧan soŋ būl ortalyq qūmyrsqanyŋ ileuı ıspettes, qūjynaǧan jūrtta esep joq. Kıreberısten-aq «Bauyrym, ne ızdedıŋ? Kel, baǧasyn tüsırıp berem. Bärı sapaly, importnyi» degen sözımen satuşy qarsy aldy. Aiaŋdap kelıp, jön sūrasqanymyzda tauarlaryn, negızınen, körşıles Özbekstannan äkelıp otyrǧanyn bıldık. «Ala jazdai bau-baqşa şaruaşylyǧymen ainalystym. Özıŋız körıp otyrǧan jüzımder – maŋdai terımnıŋ jemısı. Baǧalary ärtürlı, qara tüstılerı, iaǧni kişmiş sorttysy – 600 teŋge, al süiegı bar jasyl tüstılerı 350-450 teŋge aralyǧyn qūraidy. Qystaǧy tabysym – jazdaǧy eŋbegımnıŋ arqasy» deidı özbekstandyq jıgıt.
Bazardy ärı qarai barlap, limon, apelsin, mandarin satylatyn orynǧa jaqyndadyq. Mūnda qabyǧy jūqa limondardyŋ bır danasy 150 teŋgeden saudalansa, apelsin – 500 teŋge, al mandarin 550 teŋge tūrady. Saudagerdıŋ aituynşa, ärqaisysy ärtürlı elden keledı eken. Mäselen, apelsin men mandarinnıŋ bır bölıgı Türkiia men Marokkodan jetkızılse, endı bırı ırgemızdegı Qytaidyŋ önımderı körınedı. Al limondary Özbekstanda ösırılıptı. Sol siiaqty kepken, iaǧni örık-meiız, qaq sekıldı jemıs te bızge özbek aǧaiynnan jetedı eken.
Jalpy, «Astanalyq bazarda» mandarinnıŋ tür-türı bar. Tiısınşe, ärqaisysy – ärtürlı memlekettıŋ tauary. Mäselen, japyraǧymen bırge saudalanatyny Marokkoda pısıptı. Al taǧy bır türı İrannan, Gruziiadan jetkızıledı. Qūny – 450-650 teŋge. Sol siiaqty kün salqyndaǧanda sörelerge şyǧatyn qūrma men anar da körşıles özbek elınen äkelınedı. Al baǧasy jaǧynan ekeuı de 500 teŋgenıŋ maŋaiyn töŋırekteidı. Banan bızge köbıne Afrika elderı men mūhittyŋ arǧy betındegı Ekvadordan keledı eken, qūny – 400-450 teŋgeden.
Sauda ornyn bır şolyp şyqqannan keiın basym bölıgı şetelden keletının baiqadyq. Osy oraida «qazaqstandyq önımder qaida?» degen zaŋdy saual tuyndary anyq. Bır ökınıştısı, otandyq tauarlardan tek Almatynyŋ aporty men Merkınıŋ almūrtyn ǧana tabuǧa bolady. Işkı naryqty şeteldıŋ önımderı jaulap alǧanyna köz jetkızdık.
Aitpaqşy, jemıstıŋ negızgı bölıgı özge elderden jetkızılgenmen, kökönıster Qazaqstanda ösırılgen. Būǧan «Şapaǧat», «Big Şanhai», «Kök bazar», «Ortalyq bazar» oryndaryna barǧanda köz jetkızdık. Mäselen, Astanaǧa piiaz – Jambyl oblysy, säbız, qyzylşa – Pavlodar, qyryqqabat – Qosşy, kartop – Makinka, al qiiar, pomidor Saryaǧaştan tasymaldanady.
İmporttyŋ ziiany da az emes
Qazaqstanǧa keletın şeteldık tauarlardyŋ arasynda ziiandylary da kezdesıp jatady. Mäselen, Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgınıŋ mälımetı boiynşa ötken jyldyŋ 6-20 qazan aralyǧynda el aumaǧyna joǧarǧy fitosanitariialyq qaupı bar karantinge jatqyzylatyn önımderdı äkelu kezınde ösımdıkter karantinı salasyndaǧy zaŋnamany būzudyŋ 59 faktısı anyqtalǧan. Al 59 faktınıŋ 47-sı Qyrǧyzstannan jetkızılgen önımdı tekseru kezınde belgılı bolǧan. Onyŋ ışınde 11 jaǧdaida önım (93,3 tonna alma men almūrt, 21 tonna jüzım, 4 tonna qyzylşa) mındettı ılespe fitosanitarlyq sertifikatsyz äkelıngen.
Sonymen qatar qyrǧyz elınen jetkızılgen tauarlardan ziiankester tabylǧan. «17 jaǧdaida 20,6 tonna qūrma jäne anardan, 47,7 tonna alma jäne almūrttan, 42,4 tonna keptırılgen jemısten, 60,1 tonna jüzımnen, 66,7 tonna kartoptan komstok symyry, şyǧys jemıs jemırı, kartoptyŋ altyn tüstes jūmyrqūrty, aram soiaular, aziialyq jemıs şybyny, kartop küiesı atty karantindık ziiankester anyqtalǧan. 19 jaǧdaida önım (10,5 tonna taŋqurai jäne qūlpynai, 37,2 tonna alma jäne almūrt, 61,2 tonna jüzım, 12 tonna qara örık, 2,9 tonna anar) taŋbalausyz äkelıngen» dep habarlaǧan Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgı.
Mūndai eskertu Reseiden kelgen tauar ielerıne de salyndy. Mäselen, būl elden 22 tonna jarma türı, 83,5 tonna kartop, 20 tonna banan, 74,5 tekşe metr kesılgen aǧaş daiyndamalary mındettı ılespe fitosanitariialyq sertifikatsyz äkelınıptı. Osyndai tekserıstıŋ nätijesınde byltyr Qazaqstan körşı ekı elden jetkızılgen 600 önımdı kerı qaitarǧan.
Eksport – paida közı
Osy oraida bırneşe eldıŋ jemıs-jidek önımderın syrtqa şyǧaru arqyly bırjyldyq tabysy qandai bolatynyn ızdep kördık. «Anadoly» agenttıgınıŋ habarlauynşa, Türkiia 2017 jyly osy sala arqyly 2,231 milliard dollar paida tauypty. Jemıs-jidek pen kökönıs sarapşylary keŋesınıŋ direktory Ali Kavaktyŋ aituynşa, būl 2016 jylǧy körsetkışten 13 paiyzǧa artyq eken. Iаǧni ekı jyl būryn Türkiia 1,979 mlrd dollar tabys tauypty. Mūndai nätijege ūşaq sanynyŋ artuy ülken röl atqarǧan körınedı. Turkish Cargo kompaniiasynyŋ İzmirdegı filialynyŋ direktory Faik Deniz qosymşa 18 ūşaq qoiylǧanyn mälım ettı. Al osy jyldyŋ qaŋtar-mamyr aralyǧyndaǧy tabys 271 mln dollardy qūrapty. Türkiianyŋ tauarlary, negızınen, Germaniia, İrak, Rumyniia, Belarus, Saud Arabiiasy, Resei elderıne importtalady.
Al körşıles Qytai elınıŋ de osy arqyly tabysy az emes. Mäselen, ötken jyly bır ǧana alma jemısınıŋ 1,33 mln tonnasyn syrtqa şyǧaryp, 1,46 mlrd dollar paida tapqan. Osyndai jetıstıktıŋ arqasynda älemdegı alma şyǧaratyn elderdıŋ arasynda köş bastapty. Qytaimen, negızınen, Bangladeş, Filippin, Ündıstan, Tailand, İndoneziia memleketterı sauda jasaidy.
Öz önımderın syrtqa şyǧaru körsetkışı boiynşa Özbekstan da qalys qalmaidy. Özbek elı tauaryn älemnıŋ 80 elıne jemıs-jidektıŋ 180 türın satyp, paida tauyp otyr. Ötken jyldyŋ qorytyndysy boiynşa el qazynasyna 708,8 mln dollar tabys tüsıptı. Būl 2016 jylmen salystyrǧanda 15 paiyzǧa köp. Al jospar boiynşa biyl bas-aiaǧy 2 mlrd dollardyŋ önımı eksporttalmaq.
Aita keterlıgı, osy jyly Özbekstan men Qytai kelıssöz jürgızıp, nätijesınde sauda bailanysy nyǧaia tüsken. Endı 2018 jyldyŋ soŋyna deiın Özbekstan 10 myŋ tonna şie, 3 myŋ tonna meiız jäne 2 myŋ tonna grek jaŋǧaǧyn jetkızudı josparlap otyr. Alǧaşqy partiiasynan-aq özbek halqy 22,4 mln dollar tabys tüsırgen.
Qorytyndylar bolsaq, Qazaqstan jemıs-kökönıs öndırıp, älemdık naryqqa şyǧaruda kez kelgen memleketpen iyq tırestıruge qauqarly. Ekzotikalyq, tropikalyq jemıs-jidekterden özgesın elımızde ösıruge jaǧdai bar. Mäselen, bızde jazdygünı oŋtüstıktegı aǧaiyn qauyn-qarbyzyn qaida jıbererın bılmei, amalsyzdan arzan baǧaǧa satyp jatatynyna kuä bolamyz. Sol siiaqty suyqqa tözımdı, qabyǧy qatty qara qarbyzdar da ösırıledı. Mıne, jemıstıŋ osy bır türınıŋ şetelge şyǧaryluyna jauapty mekemeler qol ūşyn tigızse, el qazynasyna aitarlyqtai paida tüserı anyq. Sonymen qatar Almaty aporty qolǧa alynyp, jahandyq naryqqa şyǧarylsa, älemdık reitingte Qytaidy yǧystyryp, alǧaşqy orynǧa jaiǧasary anyq. Bızde qajettınıŋ bärı bar. Alaida…
