Ǧalamşar tūrǧyndary «qartaiyp» barady
Jastyq ötıp, kärılık kelgende talai oişyldar adam jaratylysynyŋ būl kezeŋın oi elegınen ötkızetını anyq. Adam balasynyŋ qartaiu sebepterı alǧaş ret antikalyq däuırde jazylǧan eken. Gippokrat qarttyqty – tabiǧi jyludyŋ azaiuy jäne aǧzanyŋ kebuınıŋ nätijesı dep sanaǧan. Sol däuırde jasaǧan filosof Platon, qartaiuǧa äsırese orta jastaǧy ömır süru salty äser etedı dep körsetken.
Qazırgı künde gerontologiia degen ǧylym osy qarttardyŋ jasyn ūzartu, taǧy basqa fiziologiialyq biologiialyq, psihologiialyq jaqtaryn zerttep jatqan jaiy bar. Zertteuge negız bolǧany – egde jastaǧy adamdardyŋ sanynyŋ absoliuttı ösuınıŋ ürdıske ainaluy. Iаǧni, ǧalamşar tūrǧyndarynyŋ jalpy sanynda balalar men jastar sanynyŋ ülesı azaiyp, qartaŋ kısılerdıŋ sanynyŋ ösuı alaŋdatyp otyrǧan syŋaily. BŪŪ-nyŋ mälımetterı boiynşa, 1950 jyly älemde 200 million şamasynda 60 jäne odan joǧary jastaǧy adamdar bolsa, 1975 jylǧa deiın olardyŋ sany 550 millionǧa ösken. Eger osy ürdıs tejelmese, 2025 jyly 60-tan joǧary jastaǧylar sany 1 milliard 100 million adamǧa, iaǧni 5 ese ösedı.
Būǧan dünie esıgın aşatyn säbilerdıŋ kemuı, medisinanyŋ damuynyŋ arqasynda egde tartqan adamdardyŋ ömır süruınıŋ ūzaqtyǧy, halyqtyŋ ömır deŋgeiınıŋ köterıluı de äser etude deidı.
Osy rette, Bükıl düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ toptastyruyna sai «qartaŋ» adamdar dep 60-tan 77 jasqa deiıngılerdı, «qarttarǧa» 75-ten 89 jastaǧylar, «ūzaq ömır süruşılerge» 90 jastaǧy jäne odan ülken jastaǧylar jatqyzylǧan eken.
Zeinetkerler turaly zaŋ kerek
Boidan quat ketıp, kelın-balanyŋ qolyna qarap qalǧanda qamyqqan qazaqtyŋ «toqsan jas jasaiyn degen jasym ba edı, bylamyq jeiın degen asym ba edı» dep aitqanyn bılemız. Būl sözdı oiymyzdaǧy bolmai qalǧan sätterde de tılge alamyz. Demek, az jasa, ne köp jasasaŋ da qadır-qūrmetıŋmen, qoǧamǧa da süikımıŋ bolyp, öz jönımen qartaiǧan da baqyt eken.
Olai deitın sebebımız, qazırgı künde qoǧamda qarttardy eşkımge kerek emes auyr jüktei qabyldaityndar az emes. Tek mereke kezınde eske tüsıp jaişylyqta esepten şyǧaryp jatamyz. Al jasy kelgen aǧa ūrpaqty qūrmetteitın qoǧamda şal – qartqa, qart – aqsaqalǧa, qariia – abyzǧa ainalady. Būl, äsırese, aiyna elu adam zeinetke şyǧyp jatqan elordanyŋ barşa qariialaryna qatysy bar.
Osy künge deiın zeinetkerlerge arnalǧan zaŋnyŋ qabyldanbauy olardyŋ qoǧamdaǧy ornyn aiqyndap, qaqysyn anyqtai almai otyr.
Zeinetke şyqqan künnen bastap qūqyǧy men jauapkerşılıgın, tūrmystaǧy jeŋıldıkterı men qalǧan ömırınıŋ mänın anyqtap, qarttaryn törge şyǧarǧan zaŋdy körşı elder tügel qabyldaǧan eken. Alaida būl ıste Qazaqstan parlamentariilerı keşeuıldep tūr. Eger mäselenıŋ bır şetı qarajatqa tırelıp jatsa, qarttaryn jerge qaratpaǧan özbek, täjık, qyrǧyzdardyŋ bailyǧy bızden aspap edı ǧoi degen saualdyŋ tuyndauy – zaŋdy närse.
Resei, Belarus, taǧy basqa Orta Aziia elderınde zeinetkerler kommunaldy tölemderınıŋ jartysyn ǧana töleidı, jürıp-tūruyna da bırşama jeŋıldık berılgen, därı-därmegıne de memleket bırşama qarjy bölıp otyr. Būl qabyldanǧan zaŋnyŋ igılıgı ekenı anyq.
Astanalyq ardagerler jaǧdaiy jaman emes
Aita ketu kerek, astanalyq zeinetkerlerdıŋ jaǧdaiy özge öŋırlermen salystyrǧanda köş ılgerı. Qoǧamdyq kölıkte tegın jüredı, jylyna bır ret demalys üiınde tegın emdele alady, taǧy basqa jeŋıldıgı joq emes. Qalalyq Ardagerler keŋesı jalǧyzılıktı jandarǧa qamqor bolyp keledı. Alaida olardyŋ da qoly qysqa, mümkındıgı az. Sonda da, sūranyp jürıp, ardagerlerdıŋ şaǧyn ortalyqtaryn aşyp jatyr. Olardyŋ qoldary bosta şahmat, doiby oinap, köŋılderın aulaityn şaǧyn-ortalyqtardyŋ jūmysy bır jönge kelıp qaldy, bıraq bar bolǧany bükıl qala boiynşa 28 ortalyq qana bar. Al qarttardyŋ uäjıne kelsek, köp qabatty tūrǧyn üilerdıŋ päter sanyna qarai tömengı qabatynda zeinetkerlerge arnalǧan bır-bır oryn aşyluy kerek deidı. Rasynda da, är üidıŋ astynda qos-qostan düken, şaştaraz taǧysyn taǧy halyqqa qyzmet etetın oryndar jetkılıktı. Al zeinetkerler üşın nege şaǧyn jai aşylyp, onyŋ kütımın üi basqaruşylardyŋ mındetıne bölmeske? Zaŋmen qarastyrylsa, qarttardy qairaityn amal tabylady.
Qasietsız şalǧa ainalmasyn
Bızdıŋ qazaqy ūǧymymyzda qarttyqtyŋ sipatyna adamdardyŋ qasietıne qarai da bolmysyn baǧalaǧan. Ol turaly Bauyrjan Momyşūly jasy ülken qarttardy şal, qariia, aqsaqal, abyz dep törtke bölgen eken. Otbasy, oşaq qasynan ūzap şyǧa almai üielep qalǧan qartty – şal. Öz äuletın şaşau şyǧarmai uysynda ūstap, bilık jürgızgen qartty qariia dep, tūtas bır auyldyŋ joq-jıtıgın tügendep, jyrtyǧyn bütındep, azamatyn atqa mıngızıp, aibynyn asyryp otyratyn qartty aqsaqal dep, bükıl eldıŋ sözın söilep, namysyn jyrtyp, dau-damaiyn şeşıp, arǧy-bergı tarihtan äŋgıme qozǧap, tūla boiyna ūlttyq ruh, ızgı qasietterdı molynan sıŋırgen qartty abyz dep ataǧan.
Menıŋşe, qazırgı künde qazaqtyŋ ärbır otbasyna aqsaqal da, qoǧamǧa abyz da kerek. Qarttar qairattanyp qoǧamnyŋ aǧysyn qolyna almasa, ūrpaǧyna qalqa bolmasa, qazaqtyŋ şaŋyraǧy biık bolmaidy. Ökınıştısı, qoǧamǧa tek qana «şaldar» kerek siiaqty. Olai deitınım, bügıngı künı qūdaidyŋ qarauynda ǧana qalyp, qoǧamnyŋ tızımınde bolmaǧan soŋ, osylaişa ūsaqtala beredı. Törınde qadırın bılmegen soŋ qariialar şynymen de şögıp, qasietsız şalǧa ainala bermek.
