Qara qobyzdyŋ kiesı

Esenǧabyl baqsy HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda ömır sürgen. Şejıre derekterıne qaraǧanda, ol Balabaqsynyŋ ūrpaǧy bolyp sanalady. Naqtyraq aitqanda, baqsy Qaqsal ruynyŋ ışındegı Jambol, sonyŋ Köşkınbaiynan taraidy. Onyŋ aldynda ǧūmyr keşken Toiǧūly baqsy özınıŋ qara qobyzyn Esenǧabyl baqsyǧa berıp ketken degen söz bar el arasynda. Auru-syrqat adamdardy emdep jazatyn qasiettı qobyz 150 jyldan astam uaqyt synyna bülınbei HHI ǧasyrǧa aman jetıp otyr.

– Menıŋ äkem Qorǧaş Qylyş­baiūly 1922 jyly tuǧan. Al osy qobyzdyŋ iesı baqsy Esenǧabyl Qorǧaştyŋ tuǧan naǧaşy atasy edı. Baqsynyŋ Kümısei, Kümısjan, Altynşaş, Käuden degen tört qyzy, Būǧybai esımdı jalǧyz ūly bolǧan. Osylardyŋ eŋ kenjesı Käuden Qylyşbai Jüsıpūly degen kısıge tūrmysqa şyǧady. Odan menıŋ äkem tua­dy. Bız ataǧy alysqa jetken baqsynyŋ äuletımen osylai tuy­samyz. Qara qobyzdyŋ äkemnıŋ qolyna tüsuınıŋ ūzaq tarihy bar, – dedı Ädılhan aǧa.
Qaq-soqpen ısı joq, qara qoby­zyn köterıp, el arasyndaǧy auru-nauqas adamdardy jazyp, emdep jüretın momyn Esenǧabyl 1922 jyldarǧa deiın ömır sürgen. Tek aq pen qyzyl şabysyp, keiın jaŋa ökımet ornaǧan kezeŋderde eldıŋ basyna şolaq belsendıler qamşy üiıre bastaidy. Arǧy tegınde bilık, törelık aitu dästürı joq, taqyr jerden öngen jabaiy şöp sekıldı äsıreqyzyl belsendıler qaulap şyǧyp, momyn eldıŋ basyna äŋgır-taiaq saludy ädetke ainaldyrady. Sondai qiyn-qystau tūsta jasy kep qalǧan Esenǧabylǧa o dünienıŋ qaqpasy qaǧylady. Ol balasy Būǧybaidy şaqyryp alyp:
– Qaraǧym, men myna jaryq düniemen qoştasqaly jatyrmyn. Aruaqty ata-babalarym şaqyryp mazalap jür. Keşe äkem kelıp jetelep alyp kettı. Tek bügın senı qimai keldım. Myna qara qobyzym… Men ölgen­de būl qobyzdy özımmen bırge kömdır, auyrtpalyǧy senderde qalmasyn, – degen aqtyq sözın aityp ülgeredı.

Baqsy ūrpaǧynyŋ quǧyndaluy

Alai­da būl ösiet uaqytynda oryn­dalmai qalady. Naǧyz to­­zaq alda tūr edı. Äulettıŋ ba­sy­na töngen näubettıŋ qara būl­­­ty 1937 jyldarǧa kelgende qatty üiırıledı. Keşegı «…Bai­­­­­­lardy, moldany qoidai qu qam­şymen» dep än salyp, şeru tartyp jürgen kez öttı delıngenımen, onyŋ suyq yzǧary älı de tarqamaǧan. Auyldaǧy qatardaǧy sauatty mūǧalımnen bastap bilıktıŋ eŋ joǧarǧy satysyndaǧy ükımet bastyǧyna deiıngı aralyqty tügel jalmaǧan repressiia zardaby baqsy Esenǧabyldyŋ otbasyn ainalyp ötpedı. «Baqsynyŋ balasy» dep eŋ äuelı Būǧybaidy ūstap äketedı. Olardyŋ ızdegenı būl emes, qara qobyz bolatyn, ony qanşa ızdese de, qanşa jerden qarasa da taba almaidy. Sürkeilı künderdıŋ bırınde joidasyz josyn jaǧdaidyŋ bolaryn aldyn ala sezgen Būǧybai atadan qalǧan asyl mūrany Balabek baqsynyŋ qolyna tapsyrady. Alaida köp ötpei auyl ışındegı aǧaiyndardyŋ körsetuımen Balabek te ūstalady. Osylai jansyz qara qobyz baqsylardyŋ qolynan qolyna köşedı. Qūzyrly organnyŋ qaharly qyzmetkerlerın sergel­deŋge tüsırgen qobyzdy Balabek ūstalarynyŋ aldynda Bekış baqsynyŋ üiıne jasyrady. «Qobyzdy tauyp ber, sen tyǧyp qoidyŋ» dep tün ışınde Bekıştı ūryp-soǧyp qara maşinaǧa salyp alyp ketedı. Būl kezde qobyz Esenǧabyldyŋ öz äuletıne, qyzy Kümıseige jetıp ülgergen bolatyn.
Būdan keiıngı äŋgımenı Ädılhan aǧa bylai jalǧady:
– Äkemnıŋ äŋgımeleuınşe, qo­­­byz­ǧa qatysty sergeldeŋ mū­nymen bıtpeidı. Naǧaşy apaiy Kümısei qobyzdy üide jasyryn ūstai almaitynyn sezıp, sıŋlısı Käudendı, iaǧni äkemnıŋ öz şeşesın jäne Erden esımdı jaqyn tuysyn şaqyryp alyp aqyldasady. Tün ortasynda bas qosqan üşeu qara qobyzdyŋ közın joiu kerek dep keŋesıp, ony Esıldıŋ suyna batyryp jıbermekke bekınedı. Qol diırmennıŋ üstıŋgı betın äkep, oǧan qyl arqannyŋ bır üzıgımen qobyz­dy bailap suǧa tastap jıberıptı.
Qobyzdy suǧa batyrǧan kün sol ıstı atqaruşy üşeudıŋ esınde jaqsy saqtalypty. Keiıngıge sol datany da jaŋylmai aityp ta berıp jürgen eken. 1937 jyldyŋ tamyzdyŋ on ekısı künı qasiettı qobyz Esıldıŋ jylymyna süŋgıp kete barǧan. Eŋ jaqyn adamynan aiy­rylǧandai küi keşken olar mūnyŋ da soŋy jaqsylyq bolmasyn sezgendei Kümısei de, Käuden de Şılıktı auylynan boi tasalaidy.

Alty jyl su astynda

– Qobyzdyŋ su astynda bolǧan kezderı de öttı. Su astynda alty jyldan asa uaqyt jatty, – dedı äŋgımesın jalǧastyryp Ä.Qorǧaşūly. – Äkemnıŋ naǧaşy apalary auyldan erıksız ketkennen keiın qobyz turaly üşeuden basqa eşkım bılmeitın. Jaŋaǧy Erden degen tuysy aidyn betıne qalqyp şyqqan qobyzdyŋ moinyn kezdeisoq körıp qalyp, öz közıne özı senbei, jaqyndap baryp aluǧa dätı şydamaidy. Sol baiaǧy qara qobyz… Keşkısın köşıp ketıp auylǧa qaita oralǧan Kümıseige bärın baiandap jetkızıp berıptı. Kümısei eşkımge bıldırmesten qobyzdy üige alyp keldı de, aq däkege orap, äbdırenıŋ ışıne salyp qoidy. Sodan jaryq dünienı körmei jarty ǧasyr qara äbdırenıŋ ışınde jatty. Bala künımızde äbdırenıŋ üstıne şyǧyp oinap ketsek, ülkender tyiyp tas­taityn. «Mūnyŋ ışınde qasiettı zat bar, üstıne şyqpaŋdar, basqa jaqqa oinaŋdar» dep otyratyn.
Qobyz osylaişa 1943 jyldyŋ köktemınen ekınşı ret jaryq jalǧandy köre bastaidy. Alaida qara tūŋǧiyqtyŋ astynan aman şyqqanymen, qara qūlyptyŋ aŋduynda qaluǧa mäjbür. Aq şüberekke oralyp äbdırege salynǧan qobyzdy Kümısei apa jienı Qorǧaşqa 1947 jyly tapsyrady. Qorǧaş – bız äŋgımelesıp otyrǧan Ädılhan Qylyşbaevtyŋ äkesı.

Qyzǧyştai qoryǧan Qorǧaş

Qara qobyzdyŋ qalai qolyna tüskenın Astrahan audandyq gazetınde ūzaq jyldar qyzmet ıstegen Seiıtjan Sadautegıne bergen sūhbatynda Qorǧaş Qylyş­baiūly bylai dep eske alady:
«Bır künı Kümısei apamyz maǧan habarşy jıberıp, «Men qatty syrqattanyp qaldym, kelıp ketsın, tapsyratyn amanatym bar edı» deptı. Men ol kezde būl qobyz turaly tük te bılmeimın. Äiteuır Kümısei apaidyŋ maǧan tuǧan naǧaşy ekenıne kümän joq. Keldım.
Naǧaşy apaiym tösek tartyp jatyp qalǧan eken, menı körıp basyn köterıp amandasty. Şai ışılıp bolǧannan keiın Kümısei:
– Mä, mynamen ana qara äbdırenı aş. Sonyŋ ışınde senıŋ tuǧan naǧaşyŋ Esenǧabyldyŋ qara qobyzy aq şüberekke orauly jatyr. Menıŋ halım bolsa naşarlady, endı ony saqtai alatyn emespın. «Menıŋ aruaǧym jienderıme daruy mümkın» deuşı edı. Endı senen basqa erkek kındıktı eşkım joq. Būl qobyzdyŋ aruaǧy qanşa quatty bolsa, joly da sonşa auyr. Zaman jaman, eşkımge körsetpei ūsta! – dedı.
Men: – Maqūl. Alyp ketem. Özım ölsem, ūrpaqtaryma amanat etem, – dep ant bergendei boldym».
Keiın zaman tynyştalyp, bır­qalypty küige tüskende, naq­tyraq aitqanda 1960 jyly sonau Jalmanqūlaqtan ızdep baryp, Esıl özenınıŋ sol aǧy­syndaǧy Şılıktı auylynan bes-alty şaqyrym jerdegı eskı qorymǧa jerlengen Esenǧabyl naǧaşysynyŋ basyn köteredı. Sonda el jadynan ūmytyla bas­taǧan baqsyǧa arnap eskertkış belgı tūrǧyzady.

Jaryq düniege jolyqqan sät

Bır basyna jeterlık quǧyn men sürgındı keşken qara qobyz tūtastai jaryq düniege 1991 jyldan bastap şyǧady. Egındıköldıŋ Jalmanqūlaq auy­lyna barǧan saparynda halyq emşısı M.Dosbolaeva būryn körmegen-bılmegen Qorǧaş aq­saqaldy oŋaşalap alyp, «Ata, sızdıŋ üiıŋızde bır qasiettı zat bar eken. Menıŋ ata aruaqtarym habar berdı. Ol jai zat emes eken, rūqsat etseŋız, üiıŋızdegı kielı dünienı körsem» degen tılegın jetkızedı. Būǧan aŋ-taŋ qalǧan aqsaqal qa­pelımde eşteŋe aita almai, emşını üiıne ertıp äkep, qobyzdy körsetedı. Osydan bastap qobyz äbdırenıŋ ışınen şyǧyp, aq däkege oralyp, qabyrǧaǧa ılınedı.

Qobyzdyŋ qazırgı küiı

Ädılhan aǧa qobyzdy ılulı tūrǧan jerınen bısmılla dep köterıp, bızge körsettı. Aq däkenıŋ orauyn şeşıp, üstelge aqyryndap qoidy, şanaǧynyŋ syrt jaǧy bırneşe jerınen jarylǧan eken. Ol tūstardy jūqa qaŋyltyrmen qaptap, ūsaq şegemen japsyryp qoiǧany baiqaldy. Qūlaq būrauynyŋ tüpnūsqasy da saq­talǧan, ony bıraq aq oramalǧa tüiıp, şanaqtyŋ ışıne qoiǧan eken. Ornyna basqa aǧaştan jasap taǧypty. Syldyrmaǧy özınıkı, bastabynda qalai bolsa, solai tūr, eş özgermegen. Al qoŋyr tobylǧydan jasalǧan ysqyşyn Qorǧaş aqsaqal keiıngı jyldary auyldaǧy bır şeberge ıstetken. Işegınıŋ keibır qyly üzılıp şaşyrap jatqany bolmasa, tömengı bölıgı terımen qaptalǧan qobyz negızgı, bar bolmysyn jaqsy saqtaǧan. Bır jarym ǧasyr ua­qyttyŋ tabyna şydaǧan ne degen jansebıl dünie deseŋızşı!
– Qobyz bolǧanda onyŋ ışın­degı bala qobyzǧa jatady. Baba­myzdyŋ közı, atamyzdyŋ mūrasy. Közımızdıŋ qaraşyǧyndai saq­taiyq dep eşqaida bermei otyr­myz. Bermeuge haqymyz bar şyǧar, – dedı Ädılhan aǧa söz soŋyn­da.
Qara qobyzdy qyzǧyştai qoryp, üiınde saqtaǧan Qorǧaş aq­saqaldyŋ özı 2001 jyly dünie­den öttı, ūrpaqtaryna ösiet etkenındei naǧaşy atasy Esenǧabyldyŋ janyna mäŋgılık damyl tapqan. Al onyŋ ömırlık jary Äsiia apa da 2011 jyly Astanada qaitys bolyp, ūrpaqtary tuǧan jerıne jambasyn tigızgen eken. Olardan tuǧan üş ūl, ekı qyzdyŋ ūrpaqtary Astrahan men Astananyŋ arasynda baqytty kündı keşıp otyr. Qūtty qara şaŋyraqtyŋ iesı jäne qara qobyzdyŋ endıgı ūstary Ädılhan jary Almagül ekeuı Nūrjan, Temırjan esımdı ūldarynan kelın körıp, nemere süisek degen tılekte otyrǧanyna közımız jettı. Atadan qalǧan asyl mūrany ardaqtap ūstaityn aiboz ūldar kerek qoi qaşanda. Jaraly qobyzdyŋ jan dauysyn şyǧaryp tartatyn adamy tabylsa, qaneki!

Zaŋǧar KÄRIMHAN