«Halyq öneri – şaşylyp qalǧan monşaq tärizdi».
Osydan tura bir ǧasyr būryn tuyp, qazaqtyŋ käsibi bi öneriniŋ qalyptasuyna eŋbek siŋirgen, qazaq käsibi bişiliginiŋ alǧaşqy qarlyǧaşy Şara Jienqūlova «Ömirim meniŋ – önerim» atty ömirbaiandyq povesinde osylai degen edi. Sol şaşylǧan monşaq bertinde ǧana tügendele bastady. Mädeniet pen önerimizge joǧalyp baryp tabylǧan talai jauhar tuyndylarmen qatar, «Qara jorǧa» da oraldy.
Alaida, «qazaqtyŋ bii» retinde tūŋǧyş ret 2009 jyly Ginness rekordtar kitabyna engen «Qara jorǧany» – qazaqtyŋ bii emes deidi bilgişter. Būl pikir köpşilik arasynda kökpar alaŋyn da tudyryp keledi.
Ökiniştisi sol, özinikine «meniki» dep qarai almai, ūlttyq tūrǧyda äli künge öz menin tani almai jürgen zamandastar aramyzda az körinbeidi. «Nur.kz» saity jürgizgen saualnama nätijesi de osyndai oiǧa qaldyrdy.
Naqtyraq aitsaq, saualnama jürgizuşiler jalpy köpşilikke «Qara Jorǧany» qazirgi qazaqtardyŋ resmi bii dep aituǧa bola ma?» dep saual tastaǧan. Saualnamaǧa qatysqan 1539 adamnyŋ 363-i (23,59%-y) «şetel bilerin bilegenşe «Qara Jorǧany» bilegen jaqsy» degen pikir bildirse, 289-y ǧana (18.78%-y) «Ärine, «Qara jorǧa» – ūltymyzdyŋ maqtanyşy» dep jauap bergen. Qalǧandary būl mäselege beitarap qarap, tipti köpşi-ligi būl bige tyiym saludy ūsynady.
Qai qoǧamda da, ärine, barlyq halyqtyŋ intellektualdyq deŋgeii birdei bola bermeidi. Közi aşyq, sanaly, ozyq oilaityndar qaşan da sanauly topty ǧana qūraidy. Äitse de, şaşylǧan monşaq jipke tizilip, ūlttyq mädenietimizdiŋ mūralary molynan tabylyp jatsa, būl ūlttyŋ ūtqany emes pe? Ginness rekordtar kitabyna «qazaq bii» dep engen «Qara jorǧanyŋ» kimge qandai zalaly bar?..
Taǧy da bişi, Qazaq SSR-iniŋ halyq ärtisi, Qazaq SSR memlekettik syilyǧynyŋ iegeri Şara Jienqūlovanyŋ sözine süienudi jön kördik. «Dombyra tart dese, bälsinip otyryp alatyn nemese jūrt arqasy qyza bastasa, qas qylǧandai joq bop ketetin Jūmabai da tabyldy. «Qara jor-ǧa», «Kelinşek», «Aijanqyzdardy» döŋgeletkende öziŋniŋ de qalai döŋ-gelenip ketkeniŋdi bilmeisiŋ», – delinedi ǧūmyrnama betterinde. (Qaraŋyz: «Ömirim meniŋ – önerim». «Jazuşy» baspasy 1992 jyl. 15-bet.) Būl – 1912-1991 jyldar aralyǧynda ömir sürgen bişiniŋ balalyq şaǧy turaly aitqan esteliginen üzindi.
Demek, «Qara jorǧa» HH ǧasyrdyŋ basynda da qazaq dalasynda bolǧan.
Avtor kitaptyŋ taǧy bir betterinde bi – halyq tūrmysynyŋ körinisi ekenin aitady. Är eldiŋ ūlttyq bii ūlttyq saltyna, tynys-tirşiligi men dästürine negizdelgenine toqtalady. «Qai bige qaramaŋyz, öz halqynyŋ tūrmys-tirşiligin beineleidi. Soltüstik suyq jaqtyŋ halyqtarynda «Būǧy», «Maral» bileri, Pamir öŋiri halyqtarynda «Bürkit», «Qarǧa», «Laşyn» bileri, ömir-baqi soǧysyp ötken halyqtarda saiysty beine-leitin soǧys bileri körinis beredi. Grekterdiŋ ejelden kele jatqan «Pir-cheskie pliaski» biinde saiystyŋ ädis-qimyldary asa şeberlikpen beinelenedi. Alysqa barmai-aq, özimizdiŋ gruzinderde «Parikoba» bii de qylyşpen oryndalady… Qazaqtyŋ öner qorynda aŋşylyq käsipterdi beineleitin biler nemese pantomimo qimyldary bolǧany turasynda aitylyp jür. Muzykalyq qorymyzda arnaiy jazylǧan, joǧarydaǧy jaittardyŋ keibirin muzyka tilimen beinelegen şyǧarmalar az emes. «Qara jorǧa», «Mergen», «Orteke», t.b.», – delinedi däl sol kitaptyŋ 154-155-betterinde.
1892-1938 jyldar aralyǧynda ömir sürgen qazaq ūlttyq professionaldy teatr öneriniŋ negizin saluşylardyŋ biri, ūlt qairatkeri Jūmat Şaninniŋ: «Qazaqta bi bolmasa, onda «bi, bileu» degen söz qaidan şyq-qan?» dep şyr-pyr bolǧanyndai, rasynda, qazaqta da öziniŋ tūrmys-saltyna negizdelgen ūlttyq bii bolǧan. Al ūlttyq önerimizge 70 bidiŋ basyn qūrap, qaldyryp ketken Şara Jienqūlovanyŋ ūstazy Aleksandr Artemūly qazaq ūlttyq biiniŋ alǧaşqy jiyntyǧyn qūrastyrǧanda osy halyqtyŋ öziniŋ salt-dästürine, öz ömirine jügingen.
Ärine, äke-şeşesiniŋ tango, lambada bilegenin, bügingi sahnada qazaq äni aitylyp jatsa da, kindigin aşyp tastap, böksesin jūlqylap şyr ainalǧandardy körip, köz üiretken zamandastar köneden jetken «Qara jorǧany» «qalmaqtyŋ ne moŋǧoldyŋ bii» dep jatsynady. Osylaişa, şa-şylyp baryp tabylǧan marjan monşaqty, ūlttyq mūrany özgeniŋ mäde-nietine telip, syrtqa tepkileidi.
Biraq, «Qara jorǧa» qazaqta erteden bolǧan. Ol, keibir derekterge qaraǧanda, äsirese Şyǧys Qazaqstan oblysynda bertinge deiin saqtalyp kelgen. Belgili küişi, sazger Şämil Äbiltai da: «Būryn bala kezimde «Qara jorǧany» men de tartqanmyn» dep, būl tuyndymen äu bastan tanys ekenin aitady.
Biletinderdiŋ aituynşa, «Qara jorǧa» bir zamandarda «Jylqy bii» dep te atalǧan. Jylqyny minip at, sauyp susyn, soiyp et etken «jylqy-minezdi» qazaq atalmyş öner tuyndysy arqyly sol süiikti januarynyŋ öz tūrmysyndaǧy ornyn beinelep jetkizuge tyrysqan. Būl oraida, «Qara jorǧanyŋ» tuu tarihy turaly aŋyz-äpsanalar da az emes.
Sonymen, ökinerligi, ūlttyq ruhymyzdy janityn ädemi äuezge negizdelgen sol «Jylqy bii» – «Qara jorǧa» büginde teperiş körip keledi. Būl bidi «moŋǧol bii», «qalmaq bii» dep syrtqa tebuşiler tolastar emes. Tipti, olar bidiŋ qazaq işinde oryndaluyna tyiym saludy da közdeidi. Biraq… qymyzymyzǧa nemisterdiŋ patent alyp, bauyrsaqty qyrǧyzdar menşiktep, tilimizdiŋ «memlekettik deŋgeide basqaru tiline ainaldyruǧa jaramsyz» atanyp, besigimizdiŋ «taltaq aiaq, jalpaq bas bala qalyptasty-ratyn» «ziiandy tösekke» telinip jatqany biz üşin az ba? Özimizdiŋ ūlttyq mūramyzdan nege biz qaşuǧa tiispiz?
Bälkim, ras, «Qara jorǧany» moŋǧoldar da bileidi. Al qazaq sekildi moŋǧoldardyŋ da kiiz üi tūtynatynyn kim bilmeidi? Biraq, būl «kiiz üi moŋǧoldiki» degen söz emes qoi!
Toqsan auyz sözdiŋ tobyqtai tüiini, qazaq jylqyny er-azamattyŋ jan serigi deidi. Jylqyminezdi qazaq bükil tūrmys-tirşiligin jylqymen bailanystyrady. Al, är halyqtyŋ bii ūlttyŋ tūrmys-saltyna negizdeledi deidi käsibi bi öneriniŋ ūstazdary. Endeşe, jylqyny jatsynbaǧan är qazaqtyŋ «Qara jorǧadan» da qaşpaǧany abzal.
Näzira BAIYRBEK
