Äzerbaijan men Armeniianyŋ Qarabaqqa talasyp, qan tögısıp jatqanyna bügın däl bır ai toldy. 27 qyrküiek künı taŋ särıde bastalǧan soǧystyŋ bügın, erteŋ toqtaityn türı joq. Gumanitarlyq tūrǧydan jasalǧan ekı märte soǧys toqtatu kelısımınıŋ de tükke sebı timedı. Äzerbaijan prezidentı İlham Äliev 22 qazan künı beibıtşılık jönındegı kelısımge qol jetkızudıŋ «auyly alys» dep mälımdese, Armeniia premer-ministrı Nikol Paşinian qazırgı jaǧdaida ondaǧan jylǧa sozylǧan şielenıstıŋ diplomatiialyq şeşımın körmei tūrǧanyn jetkızdı ärı «soǧystyŋ älı jalǧasatynyn» aitqan ol äkımderge erıktı jasaq qūrudy tapsyrdy.
24 qazan künı ekı eldıŋ syrtqy ıster ministrlerı Vaşingtonda AQŞ memlekettık hatşysy Maik Pompeomen jeke-jeke kezdestı. Kezdesudıŋ nätijesı boiynşa, taraptar gumanitarlyq kelısım jasasty. Kelısım 26 qazan jergılıktı uaqyt saǧat 20.00-de küşıne enedı. Halyqaralyq qoǧam būl kezdesuden ülken ümıt kütken edı, Resei prezidentı Vladimir Putin de «Amerikalyq ärıptesterımız bızben üilese jūmys ıstep, kelısımnıŋ jasaluyna kömektesedı dep ümıttenemın» dep mälımdedı.
Vaşingtondaǧy kezdesude gumanitarlyq kelısımnen basqa taǧy ne mäsele şeşılgenı belgısız. Armeniia syrtqy ıster ministrınıŋ mälımetınşe, kezdesude Qarabaqqa halyqaralyq beibıtşılıktı saqtauşy qosyndardy kırgızu mäselesı talqylanǧan. Bıraq osydan bır kün būryn Paşinian Armeniianyŋ aimaqqa Reseidıŋ de, basqanyŋ da bıtımger äskerın kırgızbeitının mälımdegen edı. Al Äzerbaijan prezidentı İ.Äliev Äzerbaijan tarapynan Vaşingtondaǧy kezdesude Armeniia küşterı baqylauda ūstap otyrǧan tauly Qarabaq pen sonyŋ ainalasyndaǧy jetı audandy qaitarsyn degen talap qoiǧanyn jetkızdı. «Armeniia basşylyǧy aqylǧa kelıp, basyp alynǧan jerlerdı bosatuǧa küş saluy tiıs. Bızdıŋ būl kelıssözdegı maqsatymyz – Armeniia basşylyǧynyŋ basyp alynǧan jerlerdı bosatuǧa daiyn, daiyn emestıgın, daiyn bolsa, qaşan bosatatynyn anyqtau» dedı ol Japoniianyŋ Nikkei basylymyna bergen sūhbatynda.
Qarabaqtaǧy qaqtyǧysta ekı jaqtan qanşa adam qaitys bolǧany da anyq emes. 22 qazan künı tauly Qarabaqtaǧy etnikalyq armiandar atys kezınde qaza tapqan 26 sarbazdyŋ aty-jönın jariialady. Sonymen Armeniianyŋ qaza tapqan jauyngerlerınıŋ sany 897-ge jettı. Äzerbaijan bolsa, tek beibıt tūrǧyndarynyŋ mert bolǧanyn mälımdep, sarbazdarynyŋ qazasy jönınde aqparat bermei otyr. Al Resei prezidentı Putin ekı jaqtan kemınde 5000-nan asa adam soǧystyŋ qūrbany bolǧanyn aitady.
24 qazan künı tauly Qarabaqtyŋ Gubadly audanynda Äzerbaijan äue şabuylyna qarsy qorǧanys küşterı Armeniianyŋ bır soǧys ūşaǧyn atyp tüsırgenın mälımdedı. Äzerbaijan jasaqtary 17-18 qazanda Armeniianyŋ SU-25 ūşaǧynan ekeuın atyp qūlatqan bolatyn. Osylaişa Armeniia bır aptada üş ūşaqtan aiyryldy. Ötken aptada Äzerbaijan äskerlerı Türkiia men İzraildıŋ ūşqyşsyz ūşaqtaryn paidalanyp, Qarabaqta armiandardyŋ äue şabuylyna qorǧanatyn 4 dana S-300-ın joiǧanyn jariialady. Äskeri sarapşylardyŋ mälımetı boiynşa S-300-dıŋ baǧasy 250 mln AQŞ dollary ekenın eskersek, būl soǧystyŋ ekı eldıŋ ekonomikasyna orasan zor şyǧyn äkelgenın mölşerleu qiyn emes. Bıraq jer üşın talasqan ekı jaq ta, qandai bodau berse de öz közdegenıne jetuge tyrysuda.
Keibır derekterde Äzerbaijan jaqta siriialyq jaldamaly adamdardyŋ soǧysyp jatqany aityldy. Alaida Baku men Ankara mūny terıske şyǧardy. Degenmen «Jel soqpasa şöptıŋ basy qimyldamaidy» degendei, ekı jaqta da jaldamaly äskerler soǧysyp jatqany ras. Mäselen, «Vestnik Kavkaza»-nyŋ mälımetıne qaraǧanda, Armeniia äskerlerı qūramynda da jaldamalylardyŋ az emes ekenı anyqtalǧan. Äzerbaijan sarbazdary «Basqynşylardan azat ettık» degen aumaqtarda ölgen adamdardyŋ kiımderınıŋ qaltalarynan Fransiia, Kanada, Livan, İspaniia, Grekiia, Gruziia, Resei azamattarynyŋ tölqūjaty şyqqan. Olardyŋ denı – armiandar. Grek blogerı, «Greek city times» basylymynyŋ avtory Pol Antonopulos özınıŋ twitter-degı paraqşasynda «Grekiiadan Äzerbaijannyŋ basqynşylar qolyndaǧy aumaǧyna bırınşı topta 50 etnikalyq armian men 30 grektıŋ jaldamaly bolyp soǧysqa attanǧanyn» jazypty. Būdan būryn Äzerbaijan memlekettık qauıpsızdık qyzmetı tauly Qarabaqta armiandar jaǧynda soǧysyp jürgen kürd jaldamalylarynyŋ radiohabarlaryn tapqanyn habarlady. Nikol Paşiniannyŋ «Äzerbaijan armiiasy qūramynda jaldamalylar bar» dep baibalam saluy däl «qoryqqan būryn jūdyryqtaidy»-nyŋ kerı emes pe degen oi keledı.
25 qazanda Äzerbaijan prezidentı İ.Äliev 100-ge juyq eldı mekenmen qosa, Gubadly qalasyn azat etılgenın habarlady. Eger būl aqparat ras bolsa, Gubadly soǧys bastalǧannan berı qaitaryp alynǧan 4-şı audan sanalady. Sonymen qatar, Äliev İranmen şekaralas jerlerdı de baqylauǧa alǧanyn mälımdedı. «Äzerbaijan men İran arasyndaǧy şekara Agbend eldı mekenın azat etu arqyly tolyqtai tazartyldy» dep jazdy İ.Äliev twitter-degı paraqşasynda. Būl äzerbaijandar üşın ülken jeŋıs dep aituǧa bolady. Sebebı İran būrynnan armiandarǧa qoldau körsetıp keledı. İran halqynyŋ 24 paiyzyn äzerbaijandar qūraityndyqtan, parsylar «İrandaǧy äzerbaijandar Äzerbaijan elımen jalǧasyp İranǧa qauıp töndıre me» dep alaŋdaidy. Sosyn da olar Äzerbaijannyŋ küşeiıp ketkenın, Qarabaq mäselesınıŋ şeşım tabuyn mülde qalamaidy da, ünemı armiandardy astyrtyn qoldap otyrady. Biylǧy Qarabaq soǧysy bastalǧan sätte İran armiandarǧa qaru-jaraq, kiım-keşek jöneltken. Alaida ony joldan irandyq äzerbaijandar tügeldei örtep jıbergen. Al Gruziia Äzerbaijandy qoldap, Armeniiamen jalǧasqan joldardy japty. Demek, qazır Armeniiaǧa Resei men İrannan keletın kömektıŋ joly kesıldı.
Qarabaq soǧysynda küisız halge tüsken armiandar soŋǧy kezderı Qarabaqta referendum ötkızudı talap ete bastady. Öitkenı Qarabaq tūrǧyndarynyŋ 80 paiyzy armian ūlty bolǧandyqtan, referendumnyŋ armiandarǧa tiımdı bolatyny anyq. Alaida İlham Äliev «Qarabaqta eşqandai referendum ötpeidı. Bız mūndai ūsynysqa eşqaşan kelıspeimız. Qazır aimaqtyŋ köbın qaitaryp alǧannan keiın būl jönınde söz boluy da mümkın emes» dep mälımdedı. «Armiandar tūratyn aimaqtardyŋ bärı Armeniianyŋ jerı bola berse, onda düniede qanşama kışkentai armeniialar paida bolar edı. Öz taǧdyryn özı anyqtaudyŋ türlı joldary bar. Bırqatar Europa elderındegı keibır munisipalitetterde diasporanyŋ belgılı bır qūqyqtary bar ekenın körıp jürmız. Äzerbaijanda tūratyn armiandar da osyndai qūqyqtaryn paidalansa bolady. Bıraq Äzerbaijan aimaǧynda ekınşı armian memleketınıŋ qūryluyna eşqaşan jol bermeimız. Būl jönınde söz boluy da mümkın emes. Bır sözben aitqanda, eşqaşan eşqandai referendum bolmaidy» dedı İlham Äliev Nikkei gazetıne bergen sūhbatynda.
Qarabaq 1990 jyldan berı etnikalyq armiandardyŋ baqylauynda bolǧanymen, halyqaralyq deŋgeide Äzerbaijannyŋ jerı sanalady. Keŋes Odaǧy ydyraǧanda Erevannyŋ qoldauyna ie armian separatisterı Äzerbaijannan bölınıp şyǧatynyn mälımdep, arty Äzerbaijan men Armeniia arasyndaǧy soǧysqa ūlasty. Alty jylǧa sozylǧan soǧys 1994 jylǧy kelısımmen toqtady. Qaqtyǧys kezınde Äzerbaijan Qarabaq pen oǧan jaqyn ornalasqan jetı audanynan aiyryldy. Jüz myŋnan astam Äzerbaijan bosqynǧa ainaldy.
