Armeniia men Äzırbaijan arasynda sūrapyl soǧystyŋ jürıp jatqanyna aiǧa taiady. Osyǧan deiın ekı el soǧysty uaqytşa toqtatu turaly ekı ret mämılege kelgenımen, ekeuı de kün ötpei jatyp būzyldy. 17 qazan künı armiandar Äzırbaijannyŋ ekınşı ırı qalasy Giandja men Mingiiachevir qalasyn zymyranmen atqylap, Giandjada 13 beibıt tūrǧyn qaza tapty. 50-den asa adam jaralandy. Qaza tapqandar arasynda 3 bala bar. Şabuyldan keiın Äzırbaijan prezidentı İlham Aliev Armeniiadan kek alatynyn mälımdedı. Europa odaǧy da mälımdeme jasap, Armeniianyŋ äreketın aiyptady. Al Türkiia Armeniianyŋ şabuylyn «äskeri qylmys» dep atady. Sonymen qatar Türkiia syrtqy ıster minstrı Mevlüt Chavuşoglu türkı tıldes elderdı Qarabaq töŋıregındegı mäselede Äzırbaijanmen niettes boluǧa şaqyrdy.
ÄZIRBAIJANNYŊ ÄZIRLIGI KÜŞTI
Qarabaqta qaqtyǧys bastalǧannan berı qanşa adam mert bolǧany jönınde anyq aqparat joq. Maidandaǧy soǧyspen qatar aqparattyq soǧysty da üdetken ekı jaq qarsy jaǧynyŋ şyǧynyn bırınen-bırı asyryp körsetıp jatyr. Moiyndalmaǧan Qarabaqtyŋ de-fakto basşysy 16 qazan künı 29 sarbazynyŋ qaza tapqanyn, 27 qyrküiekten berı 633 jauyngerınen aiyrylǧanyn jariialady. Al Äzırbaijan ükımetı qanşa sarbazynyŋ qaza tapqanyn aitpai otyr. Bar bolǧany Giandjaǧa jasalǧan zymyran şabuylyna deiın 47 beibıt tūrǧynnyŋ qaza tapqanyn ǧana aitty.
Äzırbaijannyŋ qaqtyǧysta yryqty orynǧa şyǧyp, 40 tan asa eldı mekendı armiandardyŋ qolynan qaitaryp aluynda airyqşa maŋyzdy röl atqarǧan bırşama tüiındı atap ötken jön. Bırınşıden, 1992-1994 jyldary armiandardan oisyrai jeŋılıp, 20 paiyz territoriiasynan aiyrylyp, halqy bosyp ketken Äzırbaijan ötken 26 jylda Qarabaqty qaitaryp aludy mülde esten şyǧarǧan joq. Memleket ekonomikasymen qatar qorǧanys salasyn da damytuǧa baryn salǧan būl el mūnaidan tüsken kırısınıŋ köbın osy zamanǧy ozyq qarulardy satyp aluǧa jäne äskeri qosynyn küşeituge jūmsady. Sonymen qatar Türkiiamen ärıptestıktı nyǧaityp, türık äskerlerımen jyl saiyn oqu-jattyǧular ötkızıp, öz äskerın şyŋdap otyrdy. Bylaişa aitqanda, Qarabaq mäselesın kelıssöz arqyly şeşuden ümıt üzgen äzırbaijandar maqsatty türde soǧysqa daiyndyq jasady. Ekınşıden, dästürlı soǧys täsılı men Reseidıŋ köne qaruyna iek süiengen armiandardyŋ äskeri quaty ötken 20 jylda Äzırbaijannan köş boiy artta qaldy, eldıŋ ekonomikalyq jaǧdaiy da mäz emes. Üşınşıden, būl retkı soǧysta Äzırbaijannyŋ Türkiia men İzrailden satyp alǧan özūşarlary jau şebıne şabuyl jasaudaǧy atoişyǧa ainaldy. 2020 jyly şıldede Äzırbaijan Türkiiadan bairaktar dep atalatyn 50 ūşqyşsyz ūşaq satyp alǧan edı. Qarabaq soǧysy bastalǧan sätte Äzırbaijandar osy qarudyŋ kömegımen 48 saǧat ışınde Armeniianyŋ 30 şaqty tank, sautty ūrys kölıkterın, ūzaq aralyqty zymyran atu qondyrǧysyn, 15-ten astam soǧys jürgızu jüiesın, bır qolbasşylyq orny men bır oq därı qoimasynyŋ byt-şytyn şyǧardy.
ŪŞQYŞSYZ ŪŞAQTAR ÖZ KEREMETIN KÖRSETTI
Soǧys bastalǧaly äzırbaijandar ūşqysyz ūşaq arqyly Armeniianyŋ äue şabuylynan qorǧanu qūrylǧylaryn, tankterın qalai qiratyp, jaiau äskerın qalai jaipap tastaǧany jaily beinebaiandardy üzbei jariialap keledı. 17 qyrküiek künı äzırbaijandar Armeniianyŋ «Tor-M2KM» äue şabuylynan qorǧanu jüiesın bairaktarmen küirettı degen aqparat tarady. Reseidıŋ äue şabuylynan qorǧanudaǧy eŋ ozyq qaruy sanalatyn «Tor-M2KM» – zamanaui zenittık-zymyran jüiesı, ol äue şabuylynan avtomatty qorǧanyp, joǧary däldıktegı zymyrandarmen äue şabuyldaryna qaitarma soqqy bere alady. Būl qarudy armiandar ötken jyldyŋ soŋynda ǧana satyp alǧan edı. Eger äzırbaijandardyŋ bairaktardyŋ kömegımen«Tor-M2KM» jüiesın qiratqany ras bolsa, būl Qarabaq soǧysyndaǧy ǧana emes, bükıl älem üşın tosyn jaŋalyq bolǧaly tūr.
Eŋ maŋyzdysy – ūşqysyz ūşaqtar arqyly jauǧa jasyn tüsırgen äzırbaijandar būrynǧy soǧys taktikasynyŋ uaqyty ötkendıgın, tank, sautty soǧys avtomobilderınıŋ maidanda būrynǧydai maŋyzdy röl atqara almaitynyn bükıl älemge paş ettı deuge bolady. Būl jönınde AQŞ qaruly küşterınıŋ qūrlyq äskerlerı ştabynyŋ bastyǧy general Djeims Makkonvill «Army Times» basylymyna bergen sūhbatynda «Qarabaqtaǧy soǧysta ūşqyşsyz ūşu apparattaryn belsendı qoldanu amerikandyq qaruly küşterdı jaŋǧyrtu qajettılıgın, onyŋ ışınde äue şabuylyna qarsy qorǧanys jüielerın damytudyŋ asa maŋyzdylyǧyn körsettı» dedı.
BAIRAKTARDY KIM JASAǦAN?
Bairaktar – türkiialyq Baykar Makina kompaniiasy jasaǧan ūzaq ūşa alatyn jäne nysanaǧa däl soqqy jasaityn qaru. Baykar Makina – 1984 jyly käsıpker Özdemir Bairaktar qūrǧan türık aviasiia öndırıs kompaniiasy. Bastapqyda qozǧaltqyştarǧa, avtomobil transmissiialaryna arnalǧan bölşekter şyǧarumen ainalysqan būl kompaniia 2000 jyldan bastap özūşarlardy öndıre bastady. Arada 20 jyl ötkennen keiın būl bombalauşy apparattar Türkiianyŋ ūlttyq qorǧanysynyŋ kepılıne ainalyp, jahandyq oiynşynyŋ rölın oinauǧa mümkındık berdı.
Bairaktardyŋ eŋ alǧaşqy önımı 2009 jyly ömırge keldı. Al qazırgı bombalauşy drondar Bayraktar TB2 soŋǧy ülgıdegı bombalauşy apparattarǧa jatady. Būl bombalauşy apparattar äuede 8 km biıktıkte 24 saǧat 34 minutqa deiın ūşu mındetın ötei alady. Qarudyŋ negızgı funksiiasy jaudyŋ aviasiialyq nysandary men tankılerın, maŋyzdy strategiialyq qūrylymdaryn joiuǧa arnalǧan. Bairaktardyŋ bailanys auqymy 150 şaqyrymdy qūraidy. 55 kelı jük köteredı.
Bairaktardy jasauǧa Özdemir Bairaktardyŋ ūldary – Haluk, Selchuk jäne Ahmet Bairaktar belsendı qatysty. Äsırese, Selchuk Bairaktar bairaktardyŋ baǧyn aşqan maŋyzdy tūlǧa dep aituǧa bolady. Selchuk Bairaktar Türkiianyŋ qazırgı prezidentı Erdoǧannyŋ küieu balasy. 2002 jyly Stambul tehnikalyq universitetın bıtırgen. Pensilvaniia universitetı, Massachusets tehnologiialyq instituty, Djordjiia tehnologiialyq instituty syndy üş bırdei joǧarǧy oqu ornynyŋ ǧylym doktory.
Selchuk Bairaktardyŋ aty 2016 jyldan bastap tanyla bastady. Sol jyly Baykar Makina kompaniiasy alǧaş ret İzmirde Bairaktardyŋ alǧaşqy tūrpatyn synaqtan sättı ötkızdı. Osydan keiın Türık armiiasy atalǧan drondardyŋ kömegımen Türkiiaǧa qarsy kürd qaruly küşterıne sıleite soqqy berıp, Siriiada, Liviiada köp jeŋısterge qol jetkızdı. Mäselen, Türkiia bairaktardyŋ kömegımen Siriianyŋ 2000 äskerınıŋ közın joiyp, 8 tıkūşaǧyn, 103 tankısın, 6 oq därı qoimasyn, 72 zeŋbıregın, 3 äue şabuylynan qorǧanu jüiesın küiretken. Sol bairaktar endı mıne oŋtüstık Kavkazda da öz keremetın äigılep, Äzırbaijan äskerlerınıŋ meimanasyn tasytsa, armian äskerlerınıŋ zäre-qūtyn qaşyrdy.
ARMENİIа BITIM SŪRADY MA?
Osydan bırneşe kün būryn Äzırbaijan prezidentı İlham Aliev «Haber turk» kanalyna bergen sūhbatynda Armeniia soǧysty tez toqtatpasa, bır jola küirep ketetının eskerttı. «Armeniianyŋ valiuta qory 1,5 milliard dollar ǧana, olardyŋ basqa qarjysy joq. 8 milliard dollar syrtqy qaryzy bar. Iаǧni, būl memleket bankrot. Eger soǧys jalǧasyn tapsa, bız olardyŋ äskerın tolyq joiyp jıberemız. Iаǧni, olar qanşalyqty tez soǧysty toqtatsa, sonşalyqty köp tank pen artilleriialaryn saqtap qalady» dedı Aliev.
Keşe Armeniia premer-ministrı Nikol Paşiniian prezident İlham Alievtıŋ şarttaryn qabyldauǧa daiyn ekenın mälımdep, Äzırbaijandy bıtımgerşılıkke şaqyrdy degen aqparat tarady. Bıraq būl habardy Armeniia tarapy rastaǧan joq. Degenmen Paşiniiannyŋ yryqsyz küide qalǧany jasyryn emes. Sebebı Fizuli qalasy men onyŋ maŋyndaǧy auyldarda oisyrai jeŋılgennen keiın armian jauyngerlerı küreskerlık ruhyn joǧaltty. «Armian jasaqtary qaruyn tastap Qarabaqtan qaşyp jatyr» degen sybys ta bar. Onyŋ üstıne, maidandaǧy jeŋılıster Armeniiadaǧy saiasi daǧdarysty odan saiyn şielenıstırıp jıberdı, elde Paşiniian saiasatyna narazylyq küşeiıp, oppozisiialyq küşterdıŋ qarsylyǧy üdei tüstı. Jastar äskeri qyzmettı öteuden jaltaryp, ata-analar da balalaryn äskerge jıbermei jatyr. Demek soǧys ūzaqqa jalǧassa, qaqtyǧys Qarabaqtyŋ qamalynan asyp, Armeniianyŋ elı ışı tolquyna ainalyp ketuı de mümkın.
