Taiauda «Diplomat» qonaqüiınde «HH ǧasyrdyŋ 30 jyldaryndaǧy Qazaqstandaǧy saiasi-äleumettık ahual: aşarşylyq jäne quǧyn-sürgın tarihy» taqyrybynda ǧylymi-täjıribelık konferensiia öttı. Astana qalasy Işkı saiasat basqarmasynyŋ ūiymdastyruymen bolǧan şaraǧa elge belgılı ǧalymdar, diplomattar, saiasi partiialardyŋ etnomädeni ortalyqtardyŋ, men aqparat qūraldary ökılderı men qoǧam qairatkerlerı qatysty.
Beisenbı 24 mamyr Memleket tarihy institutynyŋ direktory, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Bürkıt Aiaǧan töraǧalyq etken jiyn halyq basyna töngen qasıretke 80 jyl toluyna arnalǧan beinesiujet körsetumen bastalǧan.
Aldymen söz alǧan Qazaqstan halqy Assambleiasy Töraǧasynyŋ orynbasary, Prezident Äkımşılıgı Qazaqstan halqy Assambleiasy hatşylyǧynyŋ meŋgeruşısı Eraly Toǧjanov 1932 jylǧy aşarşylyqtyŋ tarihi yqpaly jönınde äŋgımeledı.
«Elımızdıŋ Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev 30-31 mamyrdy saiasi quǧyn sürgın qūrbandaryn eske alu künı etıp bekıtken. Al, biyl 27 säuır künı ötken Qazaqstan halqy Assambleiasynyŋ sessiiasynda keŋestık kezeŋdegı ekı näubettı oqiǧa – halyq jappai qyrylǧan aşarşylyqqa 80 jyl, stalindık quǧyn-sürgınnıŋ şegıne jetken qaraly tūsyna 75 jyl tolǧanyn ūmytpau kerektıgın atap öttı. Jalpy, tırkelgen derekterge qaraǧanda aştyq kezınde 7 million adam köz jūmǧan bolsa, sonyŋ 1,5 milliony – qazaq bolǧan. Al, odan bölek 600 qazaq tuǧan otanyn tastap ketıp, şetel asuǧa mäjbürlendı. Onyŋ syrtynda qanşama adam jazaǧa tartylyp, köz jūmdy», – dedı ol.
Aşarşylyq qasıretın eske ala otyryp, tarihi şyndyqty aşudyŋ bügıngı kün üşın maŋyzdylyǧyna toqtalǧan Eraly Toǧjanov: «Ötken oqiǧalarmen jas ūrpaqty habardar ete otyryp, bolaşaq ūrpaqtarymyzdyŋ osyndai qasıretke tap boluyna jol bermeuımız kerek», – dedı.
Būl maqsatta Assambleia bırqatar ıs-şaralar ötkızıp keledı. Sonyŋ bırı – «Bolaşaq üşın estelık» atty konferensiiany dästürlı türde ūiymdastyru. Aldyŋǧy jyly keŋ kölemde osy taqyryppen ūiymdastyrylǧan jiyn Astanamyzdyŋ ırgesındegı «Aljir»-de ötken bolsa, byltyr «Karlag»-ta bolǧan. Biyl, Assambleia töraǧasy orynbasarynyŋ sözıne qaraǧanda Almaty oblysyndaǧy tūŋǧyş de- portasiia jürgızılgen Üştöbede ötkızılgelı otyr.
Jiyn barysynda söz alǧan Astana qalasy Işkı saiasat basqarmasynyŋ bastyǧy Bolat Tılepov qazaq tarihynda aqtaŋdaq better köp ekenın aita kele, Memleket tarihy institutynyŋ Astana qalasy äkımdıgınıŋ qoldauymen bırqatar jūmystar jürgızıp jatqanyn mälımdedı. Sonyŋ ışınde, aşarşylyqqa qatysty tarihi şyndyqty aşatyn tuyndy äzırlenude. Mūnyŋ bärındegı maqsat – tarihi aqiqatty ūrpaq sanasyna sıŋdıru.
Būdan bölek QR Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ akademigı, filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Jabaihan Äbdıldin – «Saiasi quǧyn-sürgın jäne Alaş ziialylarynyŋ aqtaluy», Memleket tarihy institu- ty direktorynyŋ orynbasary, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Janan Qydyralina «Qazaqstandaǧy saiasi quǧyn-sürgınder: estelıkter jäne tarih» degen taqyrypta baiandama jasady. Al, Ş.Uälihanov atyndaǧy tarih jäne etnologiia institutynyŋ direktory, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Hangeldı Äbjanov «Qazaq qasıretı: qylmys pen jaza»taqyrybyndaǧy oiyn ortaǧa saldy.
Onyŋ aituynşa, keŋes däuırındegı saiasi-totalitarizmnıŋ ekı qylmysyn qazaq ūmyta almaidy. Onyŋ bırı – halyqty qynadai qyrǧan 1932 jylǧy aştyq ta, ekınşısı – 1937 jyly şegıne jetken stalindık repressiia. Būl oraida, Kremldıŋ basqynşylyǧyna ūşyraǧan elder az emes. Ǧalymnyŋ aituynşa, qazaq öz qūqyn qorǧap, taptalǧan ar-namysyn qalpyna keltıru üşın özı sekıldı totalitarizmnen japa şekken ukrain, belorus, moldova sekıldı halyqtarmen bırıguı qajet.
Iаǧni, aşarşylyq jyldary şyǧynǧa ūşyraǧan osy halyqtar ortaq mäselenı bırıgıp qarastyrǧany abzal.
Ǧylymi-täjıribelık konferensiianyŋ soŋynda oǧan qatysuşylar mynadai ūsynystar engızılgen qorytyndyny qabyldady: bırınşıden, QR Bılım jäne
ǧylym ministrlıgıne aşarşylyq jäne quǧyn-sürgın tarihyn zertteu maqsatynda ǧylymi-zertteu instituttaryna, ǧylymi ortalyqtarǧa jäne ükımettık emes ūiymdarǧa memlekettık grant bölu jönınde ūsynys engızu. Ekınşıden, tarihşylar qauymdastyǧyna şynaiylyq pen ädılettılıktı qalpyna keltıru maqsatynda KSRO men Qazaqstanda oryn alǧan aşarşylyq jäne saiasi quǧyn-sürgın mäselelerı boiynşa zertteu jūmystaryn jalǧastyrudy ūsynu. Üşınşıden, Mädeniet jäne aqparat ministrlıgıne tarihty jan-jaqty zertteu üşın Özbekstan, Resei, Qyzǧyzstan, Türkımenstan jäne basqa da memleketterdıŋ mūraǧattarynda ǧylymi-zertteu jūmystaryn jürgızuge qarjy bölu mümkındıgın qarastyrudy ūsynu. Sonymen qatar, HH ǧasyrydyŋ 30-jyldaryndaǧy Qazaqstanda oryn alǧan qaiǧyly oqiǧalardyŋ jelısınde derektı jäne körkem filmder tüsırudı qolǧa aludy ūsyndy.
Näzira SAILAUQYZY
