Men būl äŋgımenı erterekte aqyn Asqar Kırebaevtyŋ auzynan bırneşe ret estıgen edım. Tabiǧatynan äŋgımeşıl Asekeŋ özı bala kezınde kuä bolǧan būl oqiǧa turaly är joly aitqanynda bärın qazır ǧana körıp otyrǧan äsermen qolmen qoiǧandai etıp baiandap beretın.
«Bır jyly jazǧa salym bız Qaraqūmda bır qūdyqtyŋ basynda ekı üi otyrdyq» dep bastauşy edı jaryqtyq hikaiasyn. Onyŋ «Qaraqūm» dep otyrǧany – Qyzylorda oblysy, Jalaǧaş audanynyŋ Qyzyldyŋ betkeiınde jatqan mal jailaityn alaby. Al «bız» degenı – sol jyldary sovhozdyŋ bır otar qoiyn baqqan äkesı Kırebai, anasy Näzıgül jäne solardyŋ ortasyndaǧy jalǧyz bala özı. Būdan ärı körşı bolyp qatar qonǧan şopannyŋ esımı Düisen ekenı aitylady. Äŋgımenıŋ negızgı jelısı de sol Düisen qoişyǧa qatysty örıledı.
Bır künı sol şopan Kırebai qoŋsysynyŋ üiıne kelıp, bır äŋgımenı aityp otyrady. Jasy onnan asar-aspas şamadaǧy Asekeŋnıŋ sodan ūǧyp qalǧany Düisennıŋ ana qyrdyŋ astynda mal jaiyp jürıp, qasqyrdyŋ apanynyŋ üstınen tüskenı bolady. Būl körgende, apannyŋ auzynda üş-tört böltırık oinap jürıptı. Būdan kıpı alǧan Düisekeŋ erteŋıne üiınen ketpen äkelıp, älgı ındı erınbei qazyp şyǧady. Onymen de qoimai, apannyŋ ışınen alynǧan küşıkterdı bırtındep öltırıp tastapty.
«Erteŋ ösıp alǧasyn būlar malǧa şabady» dep aqtalady Düisen jasaǧan tırlıgıne orai. Bıraq köptı körgenı de, ömırde tüigenı de köp Kırekeŋ onyŋ äreketın bırden tıksıne qabyldapty.
«Äi, beker qylǧan ekensıŋ, dedı äkem oǧan renjıp, – deuşı edı Asekeŋ osy jerde äkesınıŋ dauysyn sala otyryp. – Qasqyr körşısıne şabatyn ba edı! Endı bälenı küte ber. Aldymen malyŋa ie bol! Typ-tynyş ūiqymdy qandyryp jürgen menı de tünımen mal küzettıretın qoiatyn boldyŋ-au». Netken köregendık deseişı, Kırekeŋnıŋ aitqany aidai kelıp, arada nebärı ekı-üş ötkennen keiın-aq qasqyrlar Düisennıŋ ekı-üş qoiyn jaryp ketedı. Būdan keiın taǧy ekı ret solai etken. Aşynǧan tüz taǧylary qoilardy tek jaryp kete bergen, etıne tiıspegen. Osylaişa aptaǧa jetpeitın uaqyttyŋ ışınde Düisen jiyrmadan astam qoiynan aiyrylady. Al onymen ırgeles otyrǧan Joltabarūly Kırebai aqsaqal äkesı baǧatyn otar dın aman, qasqyrlar oǧan jolamai ötıp ketedı.
«Bır künı tün ışınde Düisennıŋ üiı jaǧynan şyqqan oibailaǧan jaman dauystan bärımız öre türegeldık» dep jalǧastyrady Asekeŋ sosyn. Sol kezde Düisennıŋ zar eŋırep jylaǧan äielınıŋ dausy da qūlaqqa keluşı edı. Söitse, qoişynyŋ mal küzetınde jüretın kezderın öte jaqsy «zerttep» alǧan ekı qasqyr tün jamylyp, onyŋ üiıne keledı. Kiız üi ystyq bolǧasyn, būlar tünemelık ırgenıŋ şiın alyp, kiızın türıp qoiady eken. Mıne, sol şiı şiyrşyqtalyp, syrylyp qoiylǧan jerdegı tar tesıkten qanşyq qasqyr ışke kırgen de, qannen-qapersız ūiyqtap jatqan şopan äielı janyndaǧy emızulı balany tūmsyǧymen jörgegınen ılıp alyp, dalaǧa ala qaşqan. Sol kezde oianyp ketken äieldıŋ ädepkıde qatty qoryqqannan ünı şyqpai qalady da, artynan esın jiǧasyn, bar dausymen «oibaiyn» salady.
Mūny estıgen Düisen qalbalaqtap tez jetedı.Ekı üidıŋ ekı erkegı sol boida qasqyrdyŋ ızımen quyp şyqpaqşy bolǧandarymen, odan eşteŋe şyqpaidy. Tas qaraŋǧy tünde qasqyr ūstatsyn ba, sosyn būlar taŋ saz bere jyrtqyş aŋnyŋ ızın kesıp ketedı. Bıraq köp jürıp äure bolmaidy, bır töbeden asyp, ekınşısınıŋ basyna şyqqan kezde-aq tamaǧynan tıstep öltırılgen närestege kezıgedı. Qasqyrlar ony da jemegen. Denesıne basqalai daq ta salmaǧan. Tek öltırıp ketıp qalǧan. Ölgenıne közderı jetkesın baryp, säbidıŋ mürdesın el köretındei etıp, töbenıŋ basyna, şaǧyl qūmdardyŋ aşyq jerıne qoiyp ketken.
Oqiǧanyŋ ūzyn-yrǧasy osy ǧana. Bıraq mūnyŋ arǧy jaǧynda qanşama tälımdı tärbie jatyr. Tüz taǧylarynyŋ arasynda qasqyrdan batyl, jürektısı joq. Olardyŋ aqyl men ailadan da kende emes ekenın tanytatyn dälelder az emes. Sonymen bırge, märttıgı de ärdaiym aitylady. Sol märttık myna oqiǧanyŋ jelısınen de aiqyn körınedı. Bırınşısı, qasqyrlardyŋ özderıne qatar qonystanǧan otarǧa şappaitynynan körınse, ekınşısı özıne timegen janǧa tiıspeitını şyǧar. Osy jazylmaǧan zaŋnyŋ qaǧidatyn būzǧan şopandy iısı arqyly anyqtap alyp, tek sodan ǧana kek qaitarulary osy märttıktıŋ taǧy bır belgısı bolsa kerek.
Qasqyrlardyŋ aqyldy da märt bolatyny turaly derekter jetıp-artylady. Men osy taqyrypty qauzap otyrǧanda, Reseidıŋ Qiyr Şyǧys ölkesınde tūratyn İvan Djuliiak degen bır aqyn jıgıttıŋ öleŋıne tap boldym. Onda aŋşylyqty jaqsy köretın būl jıgıt bır joly qasqyrdyŋ apanyna kezdesıp qalǧanda, özı qasqyrdyŋ qanşyǧyn, al itı onyŋ ekı böltırıgın öltırıp tastaǧanyn jazady. Bıraq mūnyŋ soŋy ülken qaiǧyǧa ainalyp kete jazdaidy.
Avtor «Qasqyrdyŋ kegı» degen būl öleŋnıŋ bırınşı şumaǧyn bylai bastaidy:
«Udachnaia na dniah byla ohota,
Legko naşel ia logovo volkov.
Volchisu srazu pristrelil ia drobiu,
Zagryz moi pes, dvoih ee şenkov».
Bıraq arlan qasqyr özınıŋ qūnykerın erteŋıne-aq tauyp alady.
«A utrom sleduiuşego dnia,
Hot ia i spliu dovolno krepko,
U doma grohot razbudil menia,
Iа vybejal v chem byl za dverku»
Al şynjyrlauly it qasqyrǧa jaqyndai almai tūr. Tıptı jaqyndaǧan künde de onyŋ dala jyrtqyşyna şamasy keletınıne aqynnyŋ kümänı bar. Bır qyrsyǧy, sol kezde onyŋ kışkentai qyzy arlannyŋ janyna kelıp, onyŋ qūiryǧynan ūstap tūrady. Būǧan zär imany ketken aŋşynyŋ sol kezdegı köŋıl-küiın tüsınu üşın tym köp närsenıŋ keregı joq.
Osy sätte qasqyrdyŋ közımen arbasyp qalǧan İvan odan qyzyn bosatudy jalynyp sūraǧandai bolady. Mūny sezgen arlan bır kezde būǧan keşırım jasaǧandai bolyp, būrylyp jüre beredı.
«A volk uşel, ostaviv nas v pokoe.
İ ne prines vreda ni docheri, ni mne,
Za prichinennye emu mnoi bol i gore,
Za smert ego volchisy i detei».
Osynyŋ özı qasqyrdyŋ aqyldy aŋ ekenın de körsetedı. Mūny avtor «Adamdy qan şyǧarmai öltıru» dep atapty.
Al myna bır jurnalda jariialanǧan bır surettıŋ astynda būdan 47 jyl būryn, 1970 jylǧy 6 säuırde Belarustıŋ Minsk oblysyndaǧy Bereza audanyna qarasty Olhovka selosynda bolǧan qandy oqiǧa baiandalady. Maqalanyŋ avtory Valerii Samohvalov özınıŋ sol kezde audandyq gazette qyzmet etıp jürgenın aita kelıp, köktemnıŋ sol künı bır derevniadan motosiklmen kele jatqanyn jazady. Jolda motory ot alyp tūrǧan, bıraq kabinasynda jan joq skreperdı körıp toqtaidy. Arada ekı minuttai ötken kezde orman jaqtan: «Kömektesıŋızder!» degen dauys estıledı. Būl tūra jügıredı. Söitse, mehanizator bır qanşyq qasqyrdyŋ jol boiynan öz böltırıkterın alyp ötıp bara jatqanyn körıp, artynan tūra quady da, küşıkterdıŋ bırın ūstap alady. Qanşyq özıne aibat körsetken kezde älgı jaŋaǧydai aiǧai salypty. Mūnysyna ol qazır memlekettıŋ qasqyr aulaǧandarǧa jaqsy syiaqy beretının aityp aqtalypty. Şynynda är qasqyr üşın berıletın 60 som ol kezde az aqşa emes edı.
Bızdıŋ avtorymyz arada tura bır apta ötkende, Olhovka selosynda mektepten qaityp kele jatqan kışkentai qyz balany bır qasqyrdyŋ bauyzdap ketkenın estidı. Qasqyr ony tap özınıŋ böltırıgınen airylyp qalǧan jerge aparyp tastapty. Taŋ qalarlyq närse! Taǧy bır taŋ qalarlyǧy, būl manaǧy mehanizator Aleksei Jukovskiidıŋ qyzy bolyp şyqty! Arada ekı kün ötkende sol qasqyr köktemgı jaiylymda jürgen qoilarǧa şabuyl jasap, olardyŋ 12-sın tamaqtap ketıptı. Bıraq bırde-bırınıŋ etıne tiıspegen. Būdan keiın aŋşylar brigadasy ūiymdastyrylyp, älgı qasqyrdy ızdep şyqqan. Alaida maŋaidaǧy ormandardy qanşa kün kezgenderımen ızdegen qanşyqtaryn tappaǧan. Osydan keiın būl töŋırekten qasqyrlar tügel ketıp qalypty.
Şynynda da qasqyrlardyŋ tırşılıgınen alatyn önege de az emes qoi. Bızdıŋ babalarymyzdyŋ özderın kök börıge teŋep jürgenderı beker bolmaǧan siiaqty.
Serık
PIRNAZAR
