Qaterdı köbeitetın qadam

Älem qauıptı qaterge qarai taǧy da bır qadam ılgerı basty. AQŞ 8 mamyr künı İran iadrolyq kelısımınen bırjaqty şeşımmen şyǧatynyn mälımdedı. Mūny Amerikanyŋ Europa qūrlyǧyndaǧy Germaniia, Fransiia, Britaniia sekıldı odaqtastary da, Europa odaǧy da onşalyqty maqūldai qoiǧan joq. Bıraq mūny Vaşington tarapynan jasalǧan kezdeisoq qadamǧa sanauǧa da bolmaityn edı. Būǧan qaraǧanda, Tegerannyŋ 2015 jyly qabyldanǧan «Bırlesken jalpyǧa ortaq ıs-äreket jospary» talaptaryn oryndaudy jalǧastyra beruge äzır ekenın mälımdeuı köpşılık üşın kütpegen oqiǧa boldy.

Tegınde, AQŞ prezidentı Donald Tramp özınıŋ sailau aldy nauqany kezınde-aq būl kelısımdı qatty synǧa alǧan bolatyn. Ol mūny «barlyq uaqyttar ışındegı eŋ naşar kelısım» dep baǧalap, odan bırjaqty bas­tamamen şyǧyp ketuge nemese oǧan «aitarlyqtai özgerıs engızıp, tolyqtyruǧa» uäde bergen edı. Al Tegeran būǧan deiın Barak Obamanyŋ äkımşılıgımen jäne taǧy bes elmen bırlesıp jasalyp qoiylǧan kelısımnıŋ şarttaryna özgerıs engızuden resmi türde bas tartty.
Negızınde, kelısımnıŋ resmi nūsqasy «Bırlesken jalpyǧa ortaq ıs-äreketter jospary» dep atalady. Ol İrannyŋ iadrolyq qarudy taratpau rejimın saqtauyna kepıldık beru maqsatyn közdeidı. Al Qūrama Ştattar basynda odan sanksiialar sany qysqarǧan saiyn uran öŋdeudı bırtındep azaityp, joǧary deŋgeide öŋdelıp qoiylǧan önımdı Atom energiiasy halyqaralyq agenttıgınıŋ (MAGATE) baqylauynda joiudy jüzege asyrudy talap etken bolatyn. Būǧan, ärine, Tegeran kelısken joq. Būǧan qosa, onyŋ urandy atom-elektr stansalary üşın öndırıstık ne­gızde öŋdeuıne şekteu 2025 jyl­ǧa deiın ǧana salynǧan bolatyn. Demek, endı 7 jyldan keiın būl tejeu de küşın joiady. Osynyŋ özı AQŞ prezidentın būl mäselege qaita oraluǧa mäjbür etken siiaqty.
AQŞ sol boida İrannan qataŋ sūralatyn närselerınıŋ tızımın tızıp berdı. Onda iadrolyq qaru men kontinentaralyq ballis­tikalyq raketalardy jasau­ǧa, raketa tehnologiialaryn «Hezbolla», HAMAS, «Taliban» jäne «Äl-Kaida» ıspettes basqa taraptarǧa bermeu sekıldı talaptar bar. Vaşington İrannan būdan bölek, İzraildı joiyp jıberuge şaqyrudy toqtatudy, Parsy şyǧanaǧynda kemelerdıŋ erkın jüzuıne jol aşudy, Iemendegı ahualdy uşyqtyra bermeudı jäne ondaǧy köterılısşı husitterge qaru-jaraq berudı doǧarudy, sondai-aq AQŞ-qa qarsy kiberşabuyl ūiymdas­tyrudy qoiudy talap ettı. Amerikalyqtar eŋ soŋynan Tegeranǧa adam qūqyǧyn saqtaudy mındettedı.
Älbette, İran respublikasy üşın AQŞ-tyŋ iadrolyq kelı­sımnen şyǧuy onyŋ būrynǧy sanksiialaryna qaita oraluyna alyp baratynyn bıldıredı. Şynynda, Vaşington özınıŋ mälım­demesın jariialaǧan boida endıgı qadamnyŋ sanksiiaǧa oralu bolǧaly tūrǧanyn aşyp aitty. Būl rette Tramp būrynǧy sanksiialardy qalpyna keltırıp qana qoia salmai, ony küşeite tüsetının de jetkızdı. Ol mūny ekı «paket» kölemınde jasauǧa niettı bolyp otyr. Būlardyŋ bırınşısı 90 künge eseptelgen. Onyŋ barysynda Tegeranǧa dollar satyp aluǧa, altynmen jäne qymbat metaldarmen sauda jasauǧa, sondai-aq özınıŋ grafit, qalaiy, bolat jäne kömır sekıldı tauarlaryn satuyna tyiym salynady. İran sol siiaqty AQŞ-qa özınıŋ ataqty kılemderı men azyq-tülık tauarlaryn sata almaidy. Ekınşı paket 180 künge sozylady. Ol İran önerkäsıbınıŋ ärtürlı sektorlaryn qamtidy. Būlardyŋ qatarynda keme qūrylysy, mūnai jäne mūnai himiiasy, sondai-aq bank salasy bar. Soŋǧysy tek İrannyŋ ortalyq bankısın ǧana qamtymaidy, sonymen bırge onymen ärıptestık qyzmet jasaǧan şeteldık bankterge de äser etedı.
Alaida Tegeran mūnyŋ bärın barynşa salqynqandylyqpen qabyldady. İran prezidentı Hasan Rouhani eŋ aldymen eldıŋ iadrolyq kelısımnen şyqpaitynyn jetkızdı. Ol sonymen bırge urandy öndırıs maqsatynda baiy­tudy kez kelgen uaqytta şekteu­sız jürgızuge köşe alatynyn da baiandady. Osyǧan orai, eldıŋ syrtqy ıster ministrlıgı kelısımnıŋ AQŞ-syz qalai jüretının baqylap körıp baryp, jauapty qadamdar jasaitynyn da bıldırdı.
Qalai degende de, AQŞ-tyŋ būlai aiaq astynan kelısımnen şyǧyp ketuı 10 jyldan astam uaqyt talqylanyp kelgen mäselege edäuır qatty soqqy bolyp tidı. Osyǧan bailanysty 2003 jyly bastalǧan kelıssözder bastapqyda Fransiia, Germaniia jäne Ūlybritaniia tūrǧysyndaǧy «europalyq üştık» jäne İran formatynda jürıp keldı. 2006 jyly būl dialogqa Resei, AQŞ jäne Qytai qosyldy. Nätijesınde format «6+1» formulasy keipınde qūryldy. Onyŋ ūzaqqa sozylǧan jūmysynyŋ qorytyndysy 2015 jyly «Bırlesken jalpyǧa ortaq ıs-äreketter jospary» bolyp ömırge keldı. Kelısım BŪŪ-nyŋ Qauıpsızdık keŋesınıŋ №2231 qararymen bekıtıldı. Al Qauıpsızdık keŋısınıŋ, AQŞ pen Europa odaǧynyŋ İranǧa salyp kelgen sanksiialary osy qūjatpen alynyp tastaldy. Parsy elı būǧan jauap retınde özınıŋ iadrolyq baǧdarlamasyn şektep, ony halyqaralyq baqylaudyŋ nazarynda jürgızuge mındetteme aldy. Osy rette MAGATE İrannyŋ öz mındettemesın būljytpai oryndap kelgenın de ūdaiy mälımdep otyrdy.
Mıne, osyndai jaǧdaida Vaşingtonnyŋ iadrolyq kelısımnen öz betınşe şyǧyp ketuı älem men aimaqtaǧy oiynşylardy ekı lagerge bölıp tastap otyr. Onyŋ būl qadamyn İzrail bırden qūptap şyǧa keldı. Būl tüsınıktı de edı. İranmen soŋǧy kezderı ünemı qaqtyǧys jaǧdaiynda tūrǧan Tel-Avivten basqany kütuge bolmaidy. Tıptı İzrail tarapy İran atom qaruy jolyndaǧy ızdenısterın qūpiia türde jal­ǧast­yryp otyr degen mälımet taratqan. İzrail ūşaqtary 10 mamyrda Siriia–İran äskeri küşterınıŋ pozisiialaryn raketalarmen atqylady. Būl eldıŋ premer-ministrı Biniamin Netaniahu sondyqtan Donald Tramptyŋ būl şeşımın batyldyq dep baǧalady. Mūndai yntymaqtastyqty sondai-aq İrannyŋ aimaqtaǧy qarsylastary – Saud Arabiiasy, BAÄ jäne Iemen de kör­settı. Endı Siriiadaǧy jaǧdai da özgeşeleu, basqaşa sipat aluy mümkın desedı sarapşylar.
Esesıne, qarsy jaqtyŋ äleue­tı būlardan äldeqaida küştı. Sonyŋ ışınde Resei būl äreketı üşın Trampty qatty aiyptady. Mäskeudıŋ syrtqy ıster ministrlıgı AQŞ-tyŋ kezektı märte köpşılıktıŋ pıkırımen sanaspai, öz betımen ketuın «halyqaralyq qūqyq normalaryn aiaqqa basyp, jeke özınıŋ tar şeŋberdegı müddesın qorǧau» retınde baǧalady. Sol siiaqty BŪŪ bas hatşysy Antoniu Gutteriş te jaǧdaidyŋ mūndai sipat alyp ketuıne airyqşa alaŋdauşylyq tanytty. Briusseldıŋ pozisiiasyn Europa odaǧynyŋ şetel ısterı jäne qauıpsızdık saiasaty jönındegı joǧarǧy uäkılı Federika Mogerini AQŞ-tyŋ äreketıne ökınış bıldıru arqyly aiqyndap berdı.
İran kelısımınıŋ basqa qatysuşylary – Ūlybritaniia, Fransiia jäne Germaniia üşın de būl qadam tek ökınış qana alyp kelgen siiaqty. Qalai degende de, atalmyş elderdıŋ basşylary – premer-ministr Tereza Mei, prezident Emmanuel Makron jäne kansler Angela Merkel bırlese jasaǧan mälımdemele­rınde qalyptasqan jaǧdaiǧa bailanysty özderınıŋ alaŋ köŋıl bolyp otyrǧandaryn bükpesız aşyq aitty.
Endı AQŞ-tyŋ būl äreketınıŋ soŋy nege aparyp soqtyruy mümkın? Sarapşylar būl jerde de Vaşingtonnyŋ özgenıŋ qolymen ot kösep, İzraildı İranǧa qarsy aidap saluy mümkın ekenın aitady. Bolmasa, parsy elı iadrolyq şekteudı öz erkımen alyp tastady degen jeleumen özı soqqy berudı bastauy yqtimal. Al onyŋ soŋy nege aparyp soqtyratyny belgısız. Būǧan deiın sanksiialyq rejimdı būzdy degen syltaumen özge eldı «jazalaudy» bastap ketken AQŞ-tan bärın kütuge bolady. Osy oraida onyŋ İranmen operasiia jasaǧany üşın nemıstıŋ Deutsche Bank bankıne 250 million dollar aiyppūl salǧany eske tüsıp otyr. Al fransuzdyŋ BNP Paribas bankı 2014 jyly tap osyndai «künäsı» üşın 8,9 mlrd dollar kölemınde aiypqa būiyrylǧan bolatyn.
…Soŋǧy künderı baiqalyp otyrǧan taǧy bır özgerıs AQŞ öz odaqtastaryna İran mūnaiyn
satyp almaudy tapsyrǧannan keiın älem naryǧyndaǧy baǧanyŋ kürt köterıle bastaǧany da baiqalyp otyr.