Qazaq halqynyŋ memleketşıldık sanasy men saiasi instituttary äfsanalyq Alaşa hannan bastalady. Qazaqtyŋ «Atamyz – Alaş, keregemız – aǧaş» degen qanatty sözı būl köşpelıler älemı simvolynyŋ tym köne jäne tūrlauly ekenın däleldeidı.
Bız Alaşa han şynaiy ömırde bolmaǧan dep esepteimız. Qazaq şejıresı onyŋ ömırbaianyn äkesı bas tartqandyqtan, qaŋǧyryp kün keşken hanzadadan alyp şyǧady: «Qyryq hannyŋ bırı bolǧan Qyzyl Arystan degen Būharada tūrypty. Osy küngı bır özınde on bes azanşy azan aitatūǧyn mūnarany sol Qyzyl Arystan jasatqan eken desedı. Bäibışesınen bala bolmaǧan. «Qyzyl aiaq» degen eldı şauyp, at kötıne salyp äkelgen bır qyzǧa aiaq salyp, onan bır bala sauysqannyŋ alasyndai tuady. Bäibışe özınen tumai, toqaldan tuǧandyqtan, ışı tarlyq qylyp, kündep, «būl balany balam dep saqtama, közın joǧalt, qaraşyǧyn batyr. Mynau öskende jūrtyŋdy ala qylyp ūstaidy, elıŋdı ala taidai büldıredı» degen soŋ han qyryq jıgıtke būiryq berıptı:
– Myna balany, tapqan şeşesın Syrdariiadan ärı ötkızıp qoia berıŋder. Ölse ölsın, ölmese öz betımen qaŋǧyp kün körsın, – dep jer audarady. – Zinhar qaityp būl jūrtty myna qatyn men bala da körmesın, sender de körmeŋder, – deptı».
«Däl on ekı jasynda bala Maiqy bidıŋ balasy Üisınge oqtai ūşyrap kez bolypty. Oǧan bır auyz tıl qatpaidy. Ün-tün joq qala beredı. Üisın üiıne barǧan soŋ Maiqy bige söileptı: «Bır aǧaştyŋ köleŋkesınde jas balany kördım. Ai dese – auzy bar, kün dese – közı bar, körgen kısı qyzyǧyp, bır qasyq sumen jūtyp jıbererlık. Jalǧyz aiyby – tılı joq» deptı.
Maiqy bi özı aqsaq eken. Ömır boiy arbamen jüredı eken. Arbasyn kölıkke jektırmei, jaiau kısıge tartqyzady eken.
– Menı arbamen alyp baryŋdar, ony men köreiın, – deptı.
Bala Maiqy bidı körgennen-aq ūşyp tūra kelıp: «Assalaumaǧalaiküm, han bıtkennıŋ qazyǧy, būqara jūrttyŋ azyǧy» dep sälem berıptı.
– Uaǧaläikümässälem, ämse aman bol, balam. Bolaiyn dep tūrǧan ūl ekensıŋ, qolyna alyp saluşynyŋ joqtyǧynan kem bolyp tūr ekensıŋ. – Kel, balam, qasyma mın, – dep arbasyna mıngızıp alyp, üiıne alyp kelıp, törtkül oşaq qazdyryp, tu bie soidyryp, tömengı eldı şaqyrady. Ala bie soidyryp, aimaq eldı şaqyrady. «Erdıŋ erı, egeudıŋ synyǧy» dep balasy Üisındı bas qylyp, jüz jıgıt qosyp beredı.
– Qara taudan ärmen qarai asyŋdar, Ūlytau, Kışıtau degen taular bar. Qarakeŋgır, Jezdıkeŋgır, Qūdaiberdı degen jerlerge baryp, ırge teuıp, salyq salyŋdar. Aq naizanyŋ ūşymen, aq bılektıŋ küşımen el boludy, jūrt boludy oilaŋdar. Künderdıŋ künınde osy bala han bolady. Sender qaraşa bolasyŋdar. «Han ädıl bolsa, qaraşasy tabandy bolsa, qara jerden keme jürgızedı degen» – dep batasyn berıp, jürgızıp jıberıptı.
Aqtau, Ortaudan asyp, Şu men Sarysudan köktei ötıp, Maiqy bidıŋ aitqan jerıne kelıp, ūiqyny būzyp, jylqy aldy, küimenı būzyp, qyz aldy. Köşken eldı jönekei aldy, ereuıl eldı otyrǧan jerınde şapty. Öz aldyna mal maldanyp, jan jandanyp, üilı-barandy boldy. Keiın būlardy ızdep Qotanūly Bolat jüz jıgıtpen keledı…
Būlar kelgen soŋ būrynǧy kelgender: «Qait degen sözdı aitpaŋdar, özderıŋ de qaitpaŋdar» deidı.
Aty bestısınde qartaiatyn,
Jıgıtı jiyrma besınde qartaiatyn,
Kök şöptı jūlǧannan basqa ısı joq,
Erkegı – at, ūrǧaşysy jat bolatyn,
Tymaqty taqiiaǧa aiyrbastaityn,
Tary men bidaidyŋ nanyn jegenge,
Jaumen köjenıŋ suyn ışkenge qūtyratyn,
Bödenenıŋ bır sanyn jegenge küptı bolatyn,
Sarttyŋ jaz bolsa – tūzyn, qys bolsa otyny men kömırın tasyǧannan basqa qyzyǧy joq jerde ne aqylaryŋ qaldy? – degen soŋ:
– Ras-au, ras, – dep şaqyra kelgender de qaitpai qalyp qoiypty».
Bıraq, uaqyt ötken soŋ «Qoǧamūly Alşyn bas bolyp jüz kısımen taǧy keledı. On üş aqsaqal ere kelıptı. Esep sany üş jüz on üşke jetse, dünie jüzı jiylsa da, betıne şydamaidy degen… Būlar endı el bolǧanymyzdy jūrt közıne tüsıreiık dep, baiaǧy ala balany alaşaǧa salyp, Ūly taudyŋ basyna alaşamen köterıp şyǧaryp han sailapty. Oǧan «Alaşa han» dep at qoidy». «Alaş» degen atty ūranǧa qoiyp, jauǧa şapqanda «Alaş-Alaş» dep şabyŋdar, «Alaş» demegendı äkeŋ de bolsa ūryp jyǧa berıŋder» dep bata qylysty:
– Keşe Alaş, Alaş bolǧanda,
Alaşa han bolǧanda,
Üiımız aǧaş bolǧanda,
Ūranymyz Alaş bolǧanda,
Üş jüzdıŋ balasy qazaq emes pe edık?! – dep aitylǧan söz sodan qalǧan.
«Būl Alaşa hannan būryn qazaq el bolyp, jūrt bolyp közge körınıp, auyzǧa ılıngen emes. Öz aldyna otau tıkken emes. Är jūrtqa qoŋsy bolyp jürgen.
«Bolat qoja» deidı, «Aqjol» deidı, ekeuı bır kısınıŋ aty. Özınıŋ şyn aty Janarys eken. Jūrt aldynda Aqjol atanǧan.
Ūly jüz ūrany – Baqtiiar,
Kışı jüz ūrany – Aldiiar,
Orta jüz ūrany – Aqjol.
Qazaqtyŋ qazaq bolyp, közge tüsıp, auyzǧa ılıngenı osy Alaşa hannyŋ han bolyp tūrǧan kezı. Qazaqtyŋ basyn qosyp, bırıktırıp, oryn teptırgen de Alaşa han. Sonan berı Alaş ūrandy Qazaqbaidyŋ balasy janjal, ūrys-töbeles bolsa, «Alaş-Alaş» dep aiǧai salsa, estıgen qazaqta es qalmaidy».
Şyǧystyŋ Alaşa han däuırı turaly jazba derekterı joǧaryda M.J.Köpeiūly baiandaǧan nūsqadan öz negızın alady. Olardyŋ ışındegı Alaşa han turaly tolyq maǧlūmaty bar Raşid-ad-din jazbasy erekşe: «…türıkter Iаfettı Buldja-han (Alaşa-han) dep atady jäne qazır de solai atap keledı jäne osy Buldja-han (Alaşa-han) Nūqtyŋ ne ūly, ne nemeresı ekenın anyq bıle qoimaidy, bıraq sonyŋ äuletınen ekenıne jäne uaqyt jaǧynan soǧan jaqyn ekendıgıne kelgende olardyŋ barlyǧynyŋ da jauaptary bır. Bükıl moŋǧoldar, türık taipalary jäne barlyq köşpelıler (mätınde: dalada ömır süruşıler) sonyŋ äuletınen taraidy. Osy mäselenıŋ anyq-qanyǧyn bylai tüsındıredı.
Buldja-han (Alaşa-han) köşpelı bolǧan; onyŋ jazǧy jailauy keremet ülken jäne biık taular bolyp tabylatyn Ortau jäne Kaztauy, sol şamada İnandj atty qala bolǧan. Buldja (Alaşa)-hannyŋ qysqy qonysy da sol maŋaida bolǧan, Bursuk (Borsyq – J.A.), Kakian i Karkorum (Karakum? – J.A.), ony Karakorum dep te ataidy, atalatyn jerlerde. Osy jerge jaqyn Talas i Kary-Sairam siiaqty qalalary ornalasqan.
Soŋǧy qala öte köne jäne tym ülken. Osy qalany körgender onyŋ bır şetınen ekınşı şetıne jetu üşın bır kün jüru kerek jäne onyŋ qyryq qaqpasy bar deidı. Bügıngı uaqytta onda türık-mūsylmandar meken etedı…. Buldja (Alaşa)-hannyŋ Dib-Iаkui (Dib-Bakui) atalatyn ūly bolǧan. «Dib» degen söz sözjarys nemese qyzmet oryny, al «iakui» sözı barlyq taipalardyŋ üstınen qaraityn (adamdy) bıldıredı…» (Raşid ad-din. Djami at-tavarih: Sbornik letopisei. T. 1. Kn. 1. M., 1952., I-I, 80-81-b.).
Äbılǧazy bahadür hannyŋ «Türık şejıresı» joǧaryda aitylǧan äŋgımenı tolyqtyra tüsedı. Onyŋ jazuyna qaraǧanda, Alaşa han Iаfettıŋ zamandasy emes, altynşy ūrpaǧy (ata sanaǧanda): Iаfet – Türık – Tütık – Elşehan – Dib Bakui – Kiık han – Alaşa han. Būl joramal, bızdıŋ oiymyzşa, şyndyqqa jaqyn. Degenmen, Alaşa hannyŋ ömır sürgen uaqyty ataqty jer betın topan su basu oqiǧasynan tym berı emes ekenı anyq.
Äbılǧazy han Alaşa hannyŋ bilık qūrǧan äfsanalyq zamanyna kelesı sipattamany beredı: «Alaşa han (köptegen audarmalarda Alynşa han dep berılgen-J.A.) köp jyldar patşalyq qyldy. Nūh paiǧamdar zamanynan Alaşa hanǧa şeiın barşa İafes äuletı (köp şejırelerde Iаfet-J.A.) mūsylman edı. Alaşa han zamanynda jūrt baiyp, däuletı tasydy. «İt semırse, iesın qabar» degen özbek maqaly bar edı. Är kısı özınıŋ eŋ qimas adamy: ne ūly, ne qyzy, bolmasa aǧa-ınısı ölse soǧan ūqsatyp quyrşaq jasap qoiar edı, as kelgende onyŋ aldyna as qosyp, onyŋ jüzın körıp, közın sürter edı, oǧan bas ūrar edı. Būndai ädet qaitalana kele pūtqa tabynuǧa äkeldı.
Alaşa hannyŋ egız tuǧan ekı ūly bar edı, bırı – Tatar, bırı – Moŋǧol. Alaşa han qartaiǧan soŋ elın ekı ūlyna bölıp berdı. Būl ekeuı bır-bırıne jamandyq oilamai, tatu-tättı, baqytty ömır sürdı» (Äbılǧazy. Türık şejıresı. Almaty, 1991,17-b.).
Joǧaryda keltırılgen Alaşa han turaly äŋgıme qazaq şejıresınıŋ belgılı mamany Qūrbanǧali Halid eŋbekterınde öz jalǧasyn tapqan. Q.Halid «Alaşa han – jalpy handardyŋ babasy, tatar men moŋǧoldyŋ atasy» dei otyryp, özınıŋ uäjderın däleldeu üşın qazaqtyŋ tarihi folkloryndaǧy materialdarǧa jügınedı:
Alaş, Alaş bolǧanda,
Alaşa han bolǧanda,
Qazaq, qalmaq, noǧailar,
Bärı sonda bır bolǧan.
Yntymaǧy jarasyp,
Jaiqūn köldei bai bolǧan,
Edıl, Jaiyq, Oralǧa,
Ortan köldei jaiylǧan.
(Halid Q., Tauarih hamsa. Almaty, 1992, 55-b.).
Alaşa han turaly aŋyzdardyŋ bırneşe ülgısın el auzynan jazyp alǧan Ş.Uälihanov ta olarǧa öte joǧary baǧa bergen. «Qazaqtyŋ şyǧu tegı» maqalasynda Şoqan qazaq aŋyzdarynyŋ tarihi uaqiǧalardy naqty baiandaitynyn, şynşyldyǧyn erekşe atap ötedı jäne aŋyzdyŋ būl nūsqasyndaǧy erekşelık Alaşa hanǧa qosymşa dana qariia Alaştyŋ boluy.
Qazaq tüsınıgınde eldık dästür, ädet-ǧūryp, adamsüigıştık pen qaiyrymdylyqtyŋ ülgısı Alaşamen bailanysty qalyptasqan. Sonyŋ ışınde «qonaqasy» dästürı «Alaştan qalǧan bölınbegen enşı» degen tüsınıkterge süienedı. «Qonaqasydan» basqa danagöi Alaşadan ūrpaqtaryna qalǧan taǧy bır ösiet, būl – «jylu», iaǧni, örtke ūşyraǧan, jau şabuylyna ūşyraǧan nemese qatal qysta malynan airylǧan tuystaryna kömek».
HH ǧ. basynda qazaq tarihy turaly tamaşa eŋbek jazǧan ölketanuşy A.P.Chuloşnikov qazaqtyŋ tarihi aŋyzdaryn zerttei kele, mynadai qorytyndy tüiedı: «bız öz şyqqan tegın baiandaityn halyqtyq äŋgımeler dep tüsınetın «tarihi aŋyzdar» üş bölıkke böluge keledı: 1) ūlttyq «qazaq» atauyn tüsındıruge ūmtylǧan aŋyzdar men qariia sözder…; 2) qazaq-qyrǧyz halqyn arabtar men islamnyŋ alǧaşqy sahabalarymen bailanystyratyn aŋyzdar men äŋgımeler…3) eŋ soŋynda, qarapaiym, eş qulyqsyz, ony Allanyŋ süiıktı dını – mūsylmandyqpen bailanystyrmai, onyŋ atauynan bır erekşe maǧyna ızdemei-aq öz halqynyŋ şyqqan tegın baian qylatyn aŋyzdar men qariia sözder…. Osylar negızınen äfsanalyq Alaşa tūlǧasy, qazaqtyŋ bırınşı hany turaly aitylatyn aŋyzdar men qariia sözder bızder üşın eŋ qymbattysy bolyp tabylady, sebebı, olarda özınıŋ tym alys tarihy turaly baiandaityn halyqtyq dästürı oryn alǧan…» (Chuloşnikov A.P., Ocherki istorii kazak-kirgizskogo naroda. Ch. 1. Orenburg, 1924, s.218). Tarih ǧylymynda Alaşa handy HIV-HVI ǧasyrlarda ömır sürdı deitın pıkır kezdesedı. Aldymen Ş.Uälihanovtyŋ özı de, onyŋ artynan osy taqyrypqa jazǧan A.P.Chuloşnikov ta şamalap HIV ǧasyrdan asyra almaǧan.
Qazaq ortasynda saqtalǧan Alaşa han turaly aŋyz mazmūny alǧaşqy memlekettık qūrylymdy Euraziia dalasynda baqtaşylyq tırşılık jaŋa bastalǧan kezeŋmen bailanystyruǧa mümkındık berıldı. Būl uaqiǧalardyŋ Euraziia qūrlyǧynda alǧaşqy jylqyny qolǧa üiretu kezeŋımen bailanystylyǧy kümän keltırmeidı. «Alaşa» tatar, başqūrt, chuvaş tılderınde jylqy degen maǧyna beredı, al osy sözden köne slaviandardyŋ «loşad», «lachuga», «alaşit» atalatyn sözderı bastau alady. Ündıeuropa tılderınde osy sözden köşırme «peku» maǧynasy – jyljymaly dünie, bailyq, mal, al osy sözden şyqqan «to alago» mal – bailyq, jylqy, «to alanta» – bailyq, aqşa türınde kezdesedı (Benvenist E. Slovar indoevropeiskih sosialnyh terminov. M., 1991,s.59-60). Europalyq – «peku», orysşa «pegii» qazaq tılındegı ala ūǧymynyŋ audarmasy emes pe?! Ärine, öz kezegınde jylqyny baǧyndyrudyŋ arǧy jaǧynda bızdıŋ ata-babalarymyzdyŋ siyr malyn qolǧa üiretıp, paidalanǧan bırneşe myŋjyldyq täjıribesı bar.
Alaşa han turaly qazaq aŋyzy Euraziia dalasynda jaŋa qalyptasa bastaǧan memlekettılık nyşandaryna qarai bastaidy. Şamasy, aŋyzǧa arqau bolǧan zaman ündı-europalyq, oral-altailyq taipalardyŋ Ūly dalany bırge jailaǧan mezgılı (b.z.b. IV-III myŋjyldyqtar). Erte baqtaşylyq, jylqyny qolǧa üiretu, alǧaşqy şapqynşylyqtar, t.b. osy zamannyŋ belgılerı.
Qola däuırınde qazaq dalasyn ariia, tur, qiian taipalary jailaǧan b.z.b. III-II myŋ jyldyqtarda «Alaş» kultı odan ärı damyp, keşendı şaruaşylyqpen ainalysqan taipalardyŋ memleket qūru jäne köşı-qonyna äser ettı. Bır qyzyǧy, būl däuırde Qazaqstan jerınde, äsırese, onyŋ ortalyq öŋırınde qola metallurgiiasy öte qarqyndy damyp, Euraziianyŋ şet aimaqtaryna, köne otyryqşy örkenietterge myŋdaǧan tonna metall attandyryldy. Tau-ken ısınıŋ osynşama deŋgeide jedel damuy ekı türlı nätije berdı dep aita alamyz: bırınşıden, oŋtüstık pen soltüstık arasynda ırı sauda joly qalyptasty jäne būl meridiandyq baǧytta Ündıstan, Qytai, İran men Grekiiany Euraziianyŋ dalalyq aimaǧymen bailanystyrdy. Eger bız tıldık derekterge köŋıl bölsek, osy atalǧan ölkelerdıŋ bärınde de qazaqtyŋ «jez» degen sözınıŋ eş özgerıssız älı künge deiın qoldanylatynyn körer edık.
«Alaş» ūǧymy myŋjyldyqtar men ǧasyrlar şaŋyna kömılıp qalmai, qazaq tarihynyŋ eŋ şeşuşı kezeŋderınde qaita jaŋǧyryp otyrdy. Onyŋ bır dälelın Qarahan däuırınde būl ūǧymnyŋ köşpelı türkı taipalarynyŋ basyn qosatyn simvol esebınde ūranǧa qoldanyluynan köremız. El jadynda ūmytyla bastaǧan «alaş» ūǧymy türkı rularynyŋ bas qosuyna ūiytqy bolǧanyn Qūrbanǧali Halid jazbalaryndaǧy derekter rastaidy.
Altyn Orda däuırınde noǧaily ūlysy /superetnos/ qūramynda «alaş» qauymynyŋ bolǧanyn bız bırtalai ortaǧasyrlyq tarihi şyǧarmalardan kezdestıremız. Solardyŋ ışınde asa bır nazar salatyn eŋbek – Masud ben Usman Kuhistanidıŋ HVI ǧasyrdyŋ alǧaşqy jartysynda jazylǧan «Tarihi Abu-l-hair-hani» atty eŋbegı. Būl kıtapta aitylatyn «iurt Alaşa bahadura», «Alaş bahadur i ego aimak» ūǧymdary tıkelei alaş elıne qatysty dep bılemız. Alaş tek dala köşpelılerıne ǧana tän etnosaiasi ūǧym bolǧandyqtan, ony Masud Kuhistani da, osy şyǧarmany orysşaǧa audarǧan tamaşa şyǧystanuşy S.K.İbragimov te onşa aiyra qoimaǧanǧa ūqsaidy.
«Alaş» ūǧymy memleket ideologiiasy retınde HVI ǧasyrdyŋ ortasynda Qazaq handyǧy tu kötergende tolyqqandy qyzmet atqara bastady. El bolu üşın idealdy baǧdarlama jäne negız kerek. Qazaq qauymynyŋ ışıne engen ärtürlı, ärtektı rular Alaşa balasy bolyp, bırı aǧalyq, bırı ınılık jolmen tuystyq jüie qūrady. Osy şeşımnıŋ belgısı retınde Ūlytauda Qazaq handyǧynyŋ alǧaşqy handarynyŋ zamanynda Alaşa hanǧa arnalǧan kesene tūrǧyzyldy. Alaşa han kümbezınıŋ tarihy Qazaq handyǧynyŋ tu kötergen tarihymen qatarlas, şamalas ekenın säulet önerı salasyndaǧy mamandar da aitady. Alaşa handy memlekettıŋ simvoly qylyp alu, tuystyq ideologiiasyn soǧan bekıtu jas Qazaq memleketıne myqty ırgetas jasap berdı. Öte kürdelı rulyq qūramy bar qazaq halqy üşın Alaşa han taptyrmas negız edı. Būl – qazaq halqynyŋ bırneşe myŋjyldyq tarihyndaǧy eŋ basty eskertkışı, būl eldıktıŋ, memlekettılıktıŋ belgısı.
Jambyl ARTYQBAEV,
tarih ǧylymynyŋ doktory, L.Gumilev atyndaǧy EŪU
professory
