Qazaqstan Respublikasy qazaq küresı federasiiasynyŋ ūsynysy boiynşa 2020 jyly Nūr-Sūltan qalasynyŋ 5 mektebıne dene şynyqtyru pänı retınde qazaq küresı engızıldı. Osyǧan orai №65 mekteptıŋ dene şynyqtyru mūǧalımı jäne qazaq küresınıŋ jattyqtyruşysy, sambodan sport şeberı Erlan Qabyşevpen sūhbattasqan edık.
– Sız köp jyldar boz kılemnıŋ şaŋyn şyǧaryp kürestıŋız, 25 jyl boiy osy sportqa äskerilerdı jattyqtyrdyŋyz. Soŋǧy jyldary tanymaldyǧy artyp kele jatqan qazaq küresı turaly ne aitasyz? Onyŋ mektep baǧdarlamasyna engızıluı turaly oiyŋyz qandai?
– Qazaq halqynyŋ öte erteden kalyptasqan, köşpelı tırşılıgımen bırge jasasyp kele jatqan ūlttyq sport türlerınıŋ bırı – qazaq küresı. Ol adamnyŋ denesın şiratyp, būlşyq etterın qataitady. Tözımdılıkke, batyldyqqa, eptılıkke, kerek kezınde ädıs-aila oilap tabuǧa maşyqtandyrady. Sondyqtan, jastardyŋ būl sport türıne qyzyǧuşylyǧy joǧary.
Ūlttyq oiyndardyŋ jäne sport türınıŋ jekelegen elementterı mındettı türde mektepterdıŋ dene şynyqtyru baǧdarlamasyna engızıluı kerek. Onyŋ özektılıgı sözsız. Ärbır sabaq fizikalyq damumen qatar balalarǧa halyqtyq mädeniet turaly qajettı aqparat bere alady. Olardan ūlttyq tamyrdyŋ ajyramas bolmysy tüzıledı, ūrpaqtardyŋ tarihi sabaqtastyǧy qalyptasady jäne ūlttyq sezım küşeiedı. Ūlttyq kod ūltyq qūndylyqtardan qūralady jäne qaita jaŋǧyrudy qamtidy.
Qazaq küresı 2016 jyly IýNESKO-nyŋ materialdyq emes mädeni mūralar tızımıne engen bolatyn.
Bıle bılsek, qazaqtyŋ baluandyq önerınıŋ tarihy tereŋde jatyr. Qazaq küresı pänı sporttyq baǧytty ǧana emes, ädebi tarihi kezeŋderdı de qamtyp ötpek jäne fizika, özın-özı tanu pänderımen de tyǧyz bailanysta. Mektep sabaǧyna ūlttyq oiyndardy engızu etnikalyq erekşelıkterımızdı tereŋdete tüsedı. Halyq oiyndarynyŋ sabaqta qoldanyluy balanyŋ fizikalyq küşın nyǧaityp qana qoimai, olardyŋ sabaqqa qyzyǧuşylyǧyn arttyrady.
Qazaq küresınde baluandyq öner men azamattyq bolmys ūştasyp, balalarǧa dene tärbiesın beru negızıne ainalady. Oquşylardyŋ ūlttyq sport turaly jaŋadan közqarasyn qalyptastyrady. Qazaq küresın jetık meŋgergen oquşylar jarystarǧa qatysyp, joǧary jetıstıkterge jetu mümkındıgın alady.
Onyŋ pän retınde tolyqqandy jürgızıluı üşın mektepter arnaiy qūral-jabdyqtarmen jetkılıktı qamtamasyz etıluı qajet. Mysaly, küres kılemı, kiım-keşekter. Sosyn, sabaqty ūldar men qyzdarǧa bölek oqytqan dūrys. Basqa oiyn zaldarynan bölek küreske arnalǧan jeke sportzaldar boluy kerek.
– Sambonyŋ täsılderı Orta Aziia halyqtarynyŋ küres önerlerınen ırıktep alynǧandyǧy belgılı. Qazaq küresı men sambonyŋ aiyrmaşylyqtaryn aityp berıŋızşı…
– İä, sambonyŋ bızge bötendıgı joq. Tıkesınen tūryp beldeskende olardyŋ köp aiyrmaşylyǧy şamaly, samboda tek qosymşa aiaq-qoldy auyrtu, buyndy qaiyru täsılderı bar. Men ekı kürestı de qatar alyp jürdım. Ekeuınıŋ kiımderı de bırdei.
Erejenıŋ özgertıluı qalai äser ettı?
– Osy jerde qazaq küresınıŋ kiımı turaly, erejesı turaly aita ketseŋız. Öitkenı sport mamandarynyŋ köpşılıgınıŋ oǧan köŋılı tolmaidy. Osy özgerısterden ūlttyq sportymyz ūtty ma, ūtyldy ma?
– Ertede qazaq küresınıŋ arnaiy kiımı bolǧan joq, şapanmen de, jeidemen de, tıptı ortan belden joǧary şeşınıp tastap jalaŋaş ta kürese beretın. Toi-tomalaqtarda jinalǧan qauymnyŋ aldynda ekı baluandar ortaǧa şyǧyp beldesedı. Baluandarǧa ūpai berılmeidı, uaqyt belgılenbeidı, jasqa, salmaqqa qaramaidy. Bıreuınıŋ jauyryny jerge tigenşe küresetın. Baluandar auyr tas köteru, üstınen arba toly adamdardy ötkızu, şu asau atty qūiryǧynan ūstap jıbermei tūru, t.s.s. önerlerdı de körsetken.
Būryn qazaqtar beldeskende būttan ūstau degen bolǧan. Tıptı aiaqtan ūstau da boldy dep topşylaimyn. Öitkenı bız köşpendılermız ǧoi, küres önerıne ertede jaudan qorǧanu üşın erekşe män berılgen. Qajymūqan atamyzdyŋ japon baluany Sarakimen küreskendegı beinejazbasy saqtalǧan, sonda būttan alyp «diırmen» ädısın jasap laqtyryp jıbergenın köremız.
Sosyn bızdıŋ küreste ılıp-şalu ädısterı köp bolǧan. Sosyn «qol bailau» täsılı qatty damyǧan. Ol qai uaqytta paida bolǧan? Ol kiım kiıp küreskende paida bolǧan. Öitkenı şapannyŋ jeŋınen ūstap, qoldy «bailap», artqa-alǧa ılıp-şalyp laqtyra bergen. Qazaq küresınıŋ bır artyqşylyǧy sol edı. Qoly «bailanǧan» baluan därmensız qalady.
Boz kılemge şyqqan baluandardyŋ küresı bırın-bırı ūstaudan bastalady ǧoi. Kım özıne yŋǧaily ūstap alady, sol oŋtaily ädıs qoldanady.
Men kürestıŋ köp türımen ainalystym. Sonda samboǧa, dziudoǧa qazaq küresınen kelgen balalardy bırden baiqaitynbyz. Olar ılıp alsa, parterge tüsıru qiyn. «Ou, mynau qazaq küresınen kelıptı» dep, aiaǧynan saqtanatynbyz. Tıptı qarsylasty qolmen ūstamai-aq, aiaqpen ılıp alyp, qūlamai tūra beruge bolady.
Keiıngı erejesı boiynşa qazaq küresı baluandarynyŋ kiımı şyntaqtan, tızeden kesılıp şoltiyp qaldy. Al bılekten ūstap, ılıp laqtyru, ışten şalu qiyn. Jeŋ ūzyn bolmaǧan soŋ «qol bailanbaidy». Söitıp, bız ūlttyq önerımızdıŋ eŋ sūrapyl ädısterı – «qol bailau» men ılıp-şaludan aiyrylyp qaldyq. Qazır ony sambo ielenıp kettı.
«Aihanovtyŋ aiaq ılgegı»
– Ataqty baluanymyz Äbılseiıt Aihanov aǧamyz erkın küreste qazaq küresınıŋ ädısımen bärın jeŋıp jürgen dep aitady. Sony estıgenıŋız bar ma?
– Ol kısı 60-70 jyldary erkın küres türımen şūǧyldandy ǧoi. Bızge küresten sabaq berdı. Men aitaiyn, Äbılseiıt aǧamyz erkın küreste «qazaqşa» ädısterdı qoldanatyn. Erkın kürestıŋ eŋ küştı täsılı – aiaqqa ötıp ketıp, köterıp laqtyru. Būl küreste eşkım aiaq bermeidı, qarsylasyŋ aiaǧyŋa ötıp ketse – jeŋıldıŋ. Al Aihanov kerısınşe ädeiı aiaǧyn berıp qoiatyn. Aihanovtyŋ aiaǧyn ūstaǧan adam bıttı, onyŋ qarmaǧyna tüstı degen söz, ılıp alyp artqa tastaidy, äitpese orap alyp alǧa laqtyrady.
Ol kısı erkın küresten Qazaqstannyŋ, Keŋester Odaǧynyŋ bırneşe dürkın chempiony boldy. Alaida Aihanovty Olimpiadaǧa aparǧan joq. Onyŋ salmaǧynda Olimpiadanyŋ üş dürkın chempiony ataqty Medvedev boldy, aǧamyz Odaq kölemınde ötken jarysta ony jeŋgen. Osy ılu ädısımen Aihanov barlyq qarsylastaryn jeŋgen. Onysyn özı «ılgek aiaq» dep ataǧan. Aihanovtyŋ būl ädısın älemde eşbır baluan qaitalai alǧan joq. Erkın küreste tıptı olai küresuge bolady degennıŋ özı – aqylǧa syimaityn qūbylys.
Däulet Tūrlyhanov ta ülken sportqa qazaq küresınen keldı. Ol – klassikalyq küresten älem chempiony, Odaqtyŋ jetı dürkın chempiony. Olimpiadanyŋ kümıs jäne qola jüldegerı. Ol barlyq qarsylastaryn qazaqtyŋ «qara jambasymen-aq» jer qapsyryp jürdı.
Sosyn «qazaq küresınıŋ professory» atanǧan Hamit Ysqaqov degen aǧamyz bar, qazır 70 jastan asty, älı küresedı. 2-3 jyl būryn sambodan ardagerler arasynda älemdı ūtqan. Aziianyŋ bes dürkın chempiony. Ol kısınıŋ erekşe täsılı – qazaqşa kürestıŋ qaǧu ädısı. 70-jyldary 90 kelı salmaqta jürıp, absoliuttık küreske şyǧyp, 150 kelılık baluandardy şüidesımen kılemge qadap jürdı. Alystan ekı qolyn tırep tūryp, qarsylastaryn tılersekten qaqqanda mūrttai ūşyratyn. Dūrysynda būl ädıs qarsylasty tepe-teŋdıkten şyǧaryp baryp jasaluy kerek-tın. Al Ysqaqovtyŋ ädısı barlyq fizika, biomehanika zaŋdylyqtaryn säikespeitın. Onyŋ küresın közben körmegen adam, bıreu aitsa senbes edı. Bıraq şyndyǧy sol. Joǧary aitqan baluandardyŋ qai-qaisy da fenomen. Bärı qazaq küresınen keldı, sondyqtan odan ūlttyŋ iısı şyǧyp tūru kerek, ony joǧaltyp aluǧa bolmaidy.
