Qazaq – qyrǧyz qaşan da tarih tūŋǧiyǧynan tai qūlyndai tebısıp, bır ananyŋ balasyndai bırge jasap kele jatqan köne halyqtar. Egız qozydai bauyrlas elderdıŋ tarihi-mädeni bailanystaryn jyryna qospaǧan aqyn, zertteuıne arqau qylmaǧan ǧalym, qalam sıltemegen suretşı joq şyǧar. Qazaqtyŋ belgılı aqyny Jūban Moldaǧaliev «Men qazaqpyn!» atty poemasynda:
« Men – qazaqpyn, qyrǧyz ol – tuysqanym,
Bırge tartqan tarlannyŋ qūiysqanyn.
Anamyz da qara köz bır qyz, bälkım,
Bölıp bergen egızge uys nanyn.
Erke Talas, er Manas – qyrǧyz degen.
Töskei, tösek, tılegı bır bızbenen»,- dep jyrlaǧandai «tösekte basymyz qosylmasa da, töskeide malymyz qosylǧan» bıtım bolmysymyzben bıte qainasyp jatqan elmız. Sol bauyrmaşylyǧymyz bügıngı taŋda ǧylymi yntymaqtastyqtarǧa ūlasyp jatyr.
Mausym aiynyŋ jiyrma jetısınen şıldenıŋ bırı (27.06.2023 – 01.07.2023) aralyǧynda Jüsıp Balasaǧūn atyndaǧy Qyrǧyz Ūlttyq Universitetı men Ş.Ş. Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ ūiymdastyruymen qazaq – qyrǧyz tarihşylarynyŋ «jazǧy mektebı» öttı. Jiyrma jetısı künı J.Balasaǧūn atyndaǧy Qyrǧyz ŪU-de ǧylymi kongresstıŋ alǧaşqy künı bastaldy. Kongresstı Qyrǧyz Respublikasy Joǧarǧy Keŋesınıŋ deputaty Janarbek Kubanychūly Akaev aşty. J.K. Akaev qazaq – qyrǧyz ǧylymi bailanysyn arttyrudy qolǧa alu kerektıgın, alty ai ışınde yntymaqtastyqtyŋ qarqyndy ılgerılegendıgın, QR Parlamentı Senatynyŋ töraǧasy Mäulen Äşımbaevtıŋ de Bışkekke ıs-saparmen kelıp ketkendıgın tılge tiek ettı. Qyrǧyz Respublikasynyŋ Prezidentıne qarasty «Muras» qorynyŋ töraǧasy Qyias Sattarūly Moldokasymov «Manas jyryn» alǧaş qaǧaz betıne tüsırgen Ş.Ş.Uälihanov jaily söz qozǧap, Jambyl men Toqtoǧuldyŋ mämlesınen mysaldar keltırıp, 1916 j. tarihi oqiǧalar auyrtpaşylyǧyn aityp, Ş.Aitmatov pen M.Şahanovtyŋ dostyǧy bızderge ülgı bolu kerektıgın aityp öttı.
Kongress barysynda Balasaǧūn atyndaǧy Qyrǧyz Ūlttyq Universitetınıŋ studentıne Ş.Ş. Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ stipendiiasyn institut direktory, QR ŪǦA-nyŋ korrespondent-müşesı t.ǧ.d., professor, Ziiabek Ermūhanūly Qabyldinov tabystady. Sondai-aq, institut direktory «QR tarih ǧylymynyŋ damuy: täjıribe, mäseleler, şeşım» atty baiandamasynda baǧdarlamalyq maqsatty qarjylandyru jobalary men akademiialyq köptomdyq basylymynyŋ jūmys barysynan habar berıp, institutymyzdyŋ qyzmetkerlerı daiyndaǧan «Ş.Ş. Uälihanovtyŋ taŋdamaly şyǧarmalary» 2020 j. Londonda «Selected works of Chokan Valikhanov» atymen Kembridj Universtitetı tarapynan aǧylşynşa basylyp şyǧuy sekıldı jetıstıkterımen bölıstı. Sondai-aq, institut direktory Qyrǧyzstan tarapyna bauyrmaşylyqty arttyru maqsatynda bırqatar kıtıptardy estelık retınde syilyqqa berıp, jastar arasyndaǧy köpırdı qaita jandandyru kerektıgın erekşe atap öttı. Söz soŋynda, institutymyzdyŋ direktory t.ǧ.d., professor, Z.E. Qabyldinov Ş.Ş. Uälihanov atyndaǧy TjEİ bazasynda Jüsıp Balasaǧūn atyndaǧy QyrǧyzŪU ökıldılıgı aşylatyndyǧyn habarlady.
Kelesı söz kezegı Ortalyq Aziiany zertteumen ainalysatyn Fransuz zertteu institutynyŋ (IFEAC) direktory Adrien Fonǧa berıldı. Ol öz kezegınde osyndai ǧylymi yqpaldastyqtyŋ artuy – är salada zertteu jürgızuge qolailyqtar tudyratynyn jetkızdı.
Plenarlyq jiynda K. Dikambaeva atyndaǧy Diplomatiialyq akademiianyŋ prorektory, t.ǧ.d., professor Zainidin Karpekovich Kurmanov kongresstegı söilegen sözınde qazaq pen qyrǧyz halyqtarynyŋ 3000 jyl boiy bırge jasap kelgendıgın, qyrǧyz ziialylarynyŋ da «Alaş» qūramynda bolǧandyǧyn, onyŋ ışınde İ.Jainasovtyŋ Bäşkekte «Alaş» partiiasynyŋ filialyn qūruda eren eŋbegın de atap öttı. Soynmen qatar, ol: «Aldanǧy buyn «Alaş» ardaqtylarynyŋ orasan zor eŋbegınıŋ nätijesınde bızder mıne osyndai kongresste bas qosyp, memlekettılık därejesıne jetıp otyrmyz»,-dep sözın tüiındedı. J.Balasaǧūn atyndaǧy Qyrǧyz ŪU rektory, QŪ ǦA-nyŋ korrespondent-müşesı, t.ǧ.d., professor Tölöbek Abylūly Abdyrahmanov kongresse kelgen qonaqtarǧy alǧysyn bıldırıp, qazırgı taŋdaǧy Qyrǧyzstandaǧy tarih ǧylymynyŋ örkendeuı jaily söz qozǧady.
Qazaqstan tarapynan «Memlekettık tarih instituty» atynan t.ǧ.d., professor Bürkıtbai Ǧelmanūly Aiaǧan qazaq –qyrǧyz tarihşylarynyŋ yqpaldasuyn, ǧylymi baǧytta bırlese zertteuler jürgızudıŋ bırqatar ūsynystaryn aitty. Sonyŋ bırı retınde, «aşarşylyq boiynşa ǧylymi jinaqtyŋ» daiyndalyp jatqandyǧynan habar berdı. Sonymen qatar, t.ǧ.d., professor B. Ǧ. Aiaǧan «Täuelsız Qazaqstandaǧy tarih ǧylymy boiynşa memlekettık baǧdarlamalar: oryndaluy men täjıribesı» atty baiandamasynda QR qazırge deiıngı tarih ǧylymyndaǧy ǧylymi jetıstıkterımen bölıstı. Ş.Ş. Uälihanov atyndaǧy TjEİ direktorynyŋ ǧylym jönındegı orynbasary, t.ǧ.k., Şämek Baianūly Tıleubaev kongresste 1916 j. köterılıs jaily atap ötıp, taǧdyrlas, bauyrlas halyqtardyŋ tarihtaǧy kötergen jügınıŋ auyr bolǧandyǧyn aitty. Sondai-aq, t.ǧ.k., Ş.B. Tıleubaev 1898 j. Ändıjan köterılısı oryn alyp, 2954 desiatina jer tartyp alynǧandyǧyn jäne t.b. bauyrlas halyqtar jaily tarihi derekterdı «Jetısu öŋırındegı 1916 j. köterılıs jäne Ystyqköl taza orys uezın qūru jobasy» atty baiandamasynda egjei-tegjeilı naqty mūraǧattyq ǧylymi däiektermen baian ettı. Sonymen qatar, t.ǧ.k., institutymyzdyŋ aǧa sarapşysy Äuezhan Kädırjanūly Şaşaev «Talap» qoǧamyndaǧy qazaq–qyrǧyz ziialylarynyŋ qyzmetı jaily arhivtık derektermen baiandama jasady.
Qyrǧyz Ūlttyq Universitetınıŋ rektory, QŪ ǦA-nyŋ korrespondent-müşesı, t.ǧ.d., professor Tölöbek Abylūly Abdyrahmanov öz sözınde «Manastanu», «Şoqantanu» syndy ǧylymi zertteu baǧytyn damytudy ūsyndy. Sonymen qatar, bügıngı taŋdaǧy qyrǧyz diasporalary jaily öz pıkırlerımen bölıstı. Söz soŋynda QR ŪǦA-nyŋ korrespondent-müşesı t.ǧ.d., professor, Ziiabek Ermūhanūly Qabyldinovke Jüsıp Balasaǧūn atyndaǧy Qyrǧyz Ūlttyq Universitetınıŋ qūrmettı professory ataǧy berıldı. Ekı eldıŋ ǧylymi bailanysynyŋ körınısı retınde t.ǧ.d., professor T.A. Abdyrahmanov Jüsıp Balasaǧūn atyndaǧy Qyrǧyz Ūlttyq Universitetınde Ş.Ş. Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ bölımşesı aşylǧandyǧyn habarlady.
Kongress barysynda belgılı qyrǧyz ǧalymy, «Ş.Aitmatov atyndaǧy halyqaralyq akademiianyŋ» akademigı, «Qyrǧyz tarihşylar qauymdastyǧynyŋ» prezidentı, t.ǧ.d., professor Tynchtykbek Kadyrmambetovich Chorotegin onlain söz tızgının aldy. T.K. Chorotegin qyrǧyz-qazaq tarihyna ortaq qūndylyqtardy ortaǧa salyp, ekı eldıŋ tarihi-mädeni bailanysy öte tereŋde jatqanyn, ǧylymi bailanystarymyzdy osylai konferensiia seminarlar arqyly nyǧaita beruge müddelı ekendıgımızdı atap öttı.
Kongresstıŋ sūraq jauap bölımınde bırqatar ortaq mäseleler talqylandy. Söz kezegı ardager tarihşy «Ene» qaiyrymdylyq qorynyŋ prezidentı, J.Balasaǧūn atyndaǧy QyrǧyzŪU tarih jäne ölketanu fakultetı «Qyrǧyzstan tarihy» kafedrasynyŋ professory Jyrgal Kanaevna Mombekovaǧa berıldı. J.K. Mombekova qazaq-qyrǧyz tarihşylary jaily söz qozǧady. Naqtyraq aitar bolsaq, qazaqtyŋ maŋdaiyna bıtken ırı ǧalymy, t.ǧ.d., (1973), professor (1980), Qazaqstan memlekettık syilyǧynyŋ laureaty (1982), QR ŪǦA akademigı bolǧan Keŋes Nūrpeiısovpen tyǧyz ǧylymi bailanysta bolǧan estelıkterımen bölıstı. QR ŪǦA akademigı bolǧan Manaş Qabaşūly Qozybaevpen bırge oqyp, ırı ǧalym retınde jeke tanyǧandyǧyn da atap ötıp, qyrǧyz qazaq jasatyrynyŋ da osy ǧylymi joldy jaŋǧyrtyp, tyǧyz ǧylymi bailanysta bolularyn ösiet ettı.
Ystyq kölde ötken qazaq – qyrǧyz tarihşylarynyŋ jazǧy mektebı mausym aiynyŋ jiyrma segızı künı de (28.06.2023) 2 seksiiamen öz jalǧasyn tapty. Moderator retınde institutymyzdyŋ direktory t.ǧ.d., professor Z.E.Qabyldinov bolsa, Qyrǧyzstan tarapynan J. Balasaǧūn atyndaǧy Qyrǧyz ŪU tarih jaŋa ölke tanu institutynyŋ direktory t.ǧ.d., professor Turatbek Toktobekovich Syrdybaev boldy. İnstitutymyzdyŋ direktory t.ǧ.d., professor Z.E. Qabyldinov kongresske kelgen ǧalymdar delegasiiasyn jeke-jeke tanystyrdy. Ekınşı seksiialyq jiynnyŋ söz basyn «Jaŋa däuırdegı Qazaqstan tarihy bölımı» meŋgeruşısı, t.ǧ.k., jetekşı ǧylymi qyzmetker Ǧaliia Aitjanqyzy Şotanova aldy. Ǧ.A. Şotanova: «Bökei Oradsyndaǧy qazaqtar: dästürlı qoǧamnyŋ modernizasiiasy» taqarabynda söilese, osy bölımnıŋ aǧa ǧylymi qyzmetkerı Raşid Eşenūly Orazov: «HH ǧ. basyndaǧy Jetısulyq Alaş ziialylarynyŋ saiasi qyzmetı» taqyrybynda naqty arhivtık derektermen baiandama jasady. Qyrǧyzdyŋ beldı qoǧam qairatkerlerı Ybyrai Jainaqov, Qaldyǧūl Chegırov, Eşenaly Arabaev jäne t.b. ziialy qauymdar aǧa ǧylymi qyzmetker R.E. Orazovtyŋ arhivtık baiandamasynda eskerusız qalmady. Tarihi taqyryptar jan-jaqty talqylanyp, pıkırler ortaǧa salyndy. Bauyrlas ekı elge ortaq tarihi-mädeni qūndylyqtar jaily oi pıkırler aityldy. Ş.Ş. Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ bır top jas ǧalymdary Qyrǧyzstandyq jas tarihşylarmen bailanys ornatty. İnstitut direktorynyŋ keŋesşısı PhD Oljas Bekenūly Quanbai «Tarihymyzdy älemge tanytuda şet tılderınıŋ maŋyzdylyǧy: tiımdı ärı tez üirenu joldary» taqyrybyn köterıp, jastarmen öz oi pıkırlerımen bölıstı.
Mausym aiynyŋ jiyrma toǧyzy künı de (29.06.2023) Bosterıdegı pansionatta üşınşı seksiia öz jūmysyn jalǧastyrdy. Moderatorlar Ş.Ş. Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ Qazaqstannyŋ jaŋa zaman tarihy bölımınıŋ ǧylymi qyzmetkerı, jas ǧalymdar keŋesınıŋ töraǧasy A.D. Künekeevke söz kezegın ūsyndy. A.D. Künekeev qyrǧyz-qazaq bauyrlastyǧynanyŋ tarihi-mädeni salasynan söz qozǧady. Tarihta ötken däulesker küişı Qojeke Nazarūlynyŋ «Bes jorǧa», Nūrǧisa Tılendievtıŋ «Älqissa» küilerın oryndap ekı elge ortaq tarihynan syr şerttı. Jas ǧalymdar keŋesınıŋ töraǧasy retınde Aman Däuletūly Künekeev Qyrǧyzstandyq jastardy bırlese ǧylymi bailanys ornatuǧa şaqyrdy. Keler jylǧy «jazǧy mektep» qalai ūiymdastyruǧa bolatyndyǧy jaily josparlarymen bölıstı. Ş.Ş. Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ «Etnologiia jäne antropologiia» bölımınıŋ kışı ǧylymi qyzmetkerı, PhD doktoranty N.A.Dosymbetov etnologiia salasynda «qazaq eskertkıştanu ortalyǧynyŋ» aşyluy, etnologiia bölımınıŋ Moŋǧoliia, Özbekstan sekıldı memleketterge jasalǧan ekspedisiialar jaily tyŋ da qyzyqty aqparattarmen bölıstı. Qyrǧyzstan tarapynan B.T. Tūrysbekov atyndaǧy KMDTSA-nyŋ magistranty B.S. Borgemikov bauyrlas elderge ortaq ūlttyq oiyn türlerı men kökpar tarihy jaily aitty. Sonymen qatar, qyrǧyz ǧalymdary sopylyq dästür jaily, qyrǧyz dünietanymyndaǧy Qambar ata tüsınıgınıŋ filosofiialyq mänın aitty.
Ǧylymi kongresstıŋ jalǧasy retınde mausym aiynyŋ 30-y künı de jastarǧa söz berıldı. İnstitutymyzdy kışı ǧylymi qyzmetkerı A.S.Tylahmetova ekı eldıŋ bauyrlastyǧy men tarihi bailanysyn arhivtık derektermen atap öttı. İnstitutymyzdyŋ ǧalym hatşysy N.N. Qūrmanalina qazaq–qyrǧyz tarihşylarynyŋ bailanysy ǧylymi jobalar arqyly ıske asyruǧa bolatyndyǧyn aitty. Sonymen qatar, N.N. Qūrmanalina Qazaqstan tarihynyŋ jetı tomdyq akademiialyq basylymynyŋ daiyndalu barysyn, Ş.Ş. Uälihanov atyndaǧy TjEİ-da jas ǧalymdarǧa erekşe köŋıl bölıngendıgın, qyryq jasqa deiıngı jastar da öz jobalaryn ūsynyp, ǧylymi ıs-saparlar men ekspedisiialarǧa şyǧa alatyndyǧyn da tılge tiek etıp, qyrǧyzstandyq jas ǧalymdarǧa bırlese ǧylymi yntymaqtastyq jasauǧa şaqyrdy.
Jazǧy mekteptıŋ qorytyndysy boiynşa ekı jaq taraptan da tömendegıdei naqty ūsynystar aityldy: 1. Şetel arhivterındegı qazaq–qyrǧyz ziialylary jaily derekterdı toptastyru; 2. Qazaq–qyrǧyz ǧalymdary bırlese maqalalar jazyp, zertteu jürgızudı qolǧa alu; 3. Qyrǧyz–qazaq ūlttyq etnografiialyq ūqsastyqtary men aiyrmaşylyqtaryn ǧylymi zertteu baǧyty retınde qolǧa alu; 4. Ekı el tarihşylarynyŋ ortaq ǧylymi bazasyn jasau; 5. Qyrǧyz–qazaq halyqtaryna ortaq maqal-mätelder jinaǧyn şyǧaru; 6. Qyrǧyz–qazaq JOO magistranttary men doktoranttaryn almasu ısın qolǧa alu; 7. Ekı el bırlese otyryp ǧylymi taǧylymdamalar men ekskursiialar ūiymdastyru; 8. Qazaq–qyrǧyz arhivtık materialdaryn daiarlaudy jolǧa qoiyp, qūjat almasudy ǧylymi ainalymǧa tüsıru; 9. Ekı el tarihşylary bırlesken jobalar ūsynu; 10. Qazaqstanda jariialanatyn ǧylymi jobalar jarysyna qyrǧyz ǧalymdaryn da tartu; 11. Bırlsken ǧylymi konferensiialar ötkızıp, studentter men magistrant doktoranttardy yntalandyratyn qarjylai demeu ūiymdastyru; 12. İnstitut bazasynda Jüsıp Balasaǧūn atyndaǧy Qyrǧyz Ūlttyq Universitetınıŋ ökıldılıgı aşylatyndyǧy aityldy; 13. Kelesı «Jazǧy mekteptı» qalai ūiymdastyru kerektıgı talqylandy.
Aǧymdaǧy jalǧy qazaq-qyrǧyz ǧylymi yntymaqtastyǧy osylai nätijelı bolyp öttı. Ekı bauyrlas el tarihşylary köptegen ortaq josparlar talqylap, qyrǧyz-qazaq tarihi bailanysyn nyǧaitu şaralaryn qolǧa alu kerek dep uädelestı. Qoǧamdyq ömırdıŋ kez-kelgen salasyndaǧy tereŋ yntymaqtastyq keleşek ǧalymdardyŋ zertteuıne, bırıgıp konferensiialar men seminarlar ötkızulerıne arqau bolary anyq. Ardaqty «Alaş» ziialylarynyŋ jolyn jalǧap, eldıgımız ben memlekettılıgımızdıŋ tūǧyryn biık ūstap, tarihi sanamyzdy jaŋǧyrtuymyz – bolaşaqqa baǧdar berıp, qazaq-qyrǧyz bauyrmaşylyǧyn arttyra bererıne kämıl senemız. Osy oraida Qyrǧyz Respublikasynyŋ Joǧarǧy Keŋesınıŋ deputaty Janarbek Kubanychūly Akaevqa, Bılım jäne ǧylym ministrı Qanybek Qapaşūly İmanalievke, J. Balasaǧūn atyndaǧy Qyrǧyz Ūlttyq universitetınıŋ rektory, QR ŪǦA-nyŋ müşe-korresspondentı, t.ǧ.d., professor Tölöbek Abylūly Abdyrahmanovqa bauyrlas elderdıŋ ǧylymi, mädeni bailynysynyŋ nyǧaiuyna qosqan ülesı üşın alǧysymyzdy bıldıremız. Aqtamberdı babamyzşa aitar bolsaq: «Küldır-küldır kısnetıp küreŋdı qatar mıngen» qyrǧyz qazaq elderı ärdaiym bauyrmaşylyǧyn arttyra bermek.
Oljas Quanbai,
İnstitut direktorynyŋ keŋesşısı, PhD
