Qazaqstandaǧy qor naryǧy

«Dollar 334 teŋgeden asty. Qazaqstan qor birjasynyŋ (QQB – KASE) taŋerteŋgı sessiiasynda dollardyŋ ortaşa baǧamy 2018 jyly 12 mausymda 334,54 teŋgenı qūrady. Bır kün būrynǧy baǧamen salystyrǧanda ūlttyq aqşamyz 0,86 teŋgege arzandady. Astananyŋ aqşa aiyrbastau nüktelerınde amerika valiutasy – 335,3 teŋgege, Almatyda 335,6 teŋgege satyluda» dep habarlady kapital.kz saity. Bız kündelıktı osyndai aqparattardy jiı oqimyz. Desek te, qarjylyq operasiialar QQB-daǧy aqşalar naryǧynda jürgızıletının bıle bermeimız. Jalpy, elımızdıŋ qor naryǧy qalai jūmys ısteidı? Bank jüiesı men qor naryǧynyŋ erekşelıkterı qandai? Baǧaly qaǧazdar naryǧy degenımız ne? Osyndai saualdarǧa tömendegı saraptamalyq maqalada jauap beruge tyrystyq.

Qazaqstan qor birjasy

Qazaqstan qor birjasy (QQB) – būl qarjy qūraldaryn satuǧa arnalǧan ämbebap birja. Onda aksiialar, obligasiialar, investisiialyq qorlardyŋ pailary, memlekettık baǧaly qaǧazdar, şetel valiutalary jäne derivativter satylady. QQB-na biyl 25 jyl tolady. Aksionerlerınıŋ sany – 53. Sonyŋ ışınde 50,1%-y Ūlt­tyq bankke, 27,4%-y ekınşı deŋgeidegı bankterge, 64%-y Bıryŋǧai jinaqtauşy zei­netaqy qoryna (BJZQ), qalǧan aksiialary brokerlerge, jeke investorlarǧa tiesılı. Jalpy alǧanda, QQB-nyŋ 57 müşesı bar. Jyl saiyn jaŋa müşeler qosylyp otyrady. Biyl «Fridom Finans» investisiialyq kompaniiasy, «Sesna Kapital» jäne «Tengri Bank» AQ qosyldy. TMD-daǧy birjalardyŋ ışınde kölemı jönınen 2-oryn alady.

Ämbebap birjada 2017 jyly 151,5 trln teŋgege – 302,1 myŋ, 2018 jyly 1-toqsanda 33,8 trln teŋgege 92,7 myŋ mämıle jasalypty. Al ötken 5 aida sauda-sattyq kölemı 54,7 trln teŋgenı qūrady. Aitarlyǧy, QQB-da 100 myŋ jekelegen investorlar bar. Mysaly, baǧaly qaǧazdar naryǧyn alsaq, 2018 jyldyŋ 3 aiynda 895 şot aşylǧan. Birjadaǧy saudaǧa müşelık märtebesın alǧan qarjy ūiymdary ǧana qatysa alady. Al jeke jäne zaŋdy tūlǧalar QQB-nyŋ müşelerınıŋ klientı bolu arqyly saudalasady.

Qarjylyq sauattylyq – tüitkıldı mäsele

Qazaqstan qor birjasynyŋ vise-prezidentı Andrei Saliuk­tıŋ pıkırınşe, otandyq qor nary­ǧynyŋ qalyptasuyna ­aluan türlı faktorlar äser ettı.
Otandyq sarapşy elımızde qor naryǧyna kırgen azamat­tar­­dyŋ sany azdyǧyn aitady. «Qazaqstanda orta taptyŋ sanynyŋ azdyǧy da ülken röl oinady. Ol soŋǧy kezderı aitar­lyqtai ösude. Baǧaly qaǧazdar naryǧy osy tapqa arqa süieidı. Bızde buma-buma aqşasyn biznes­ke salatyn bailar da, jalaqydan ekınşı jalaqyǧa deiın ömır süretın kedei adamdar da bar. Qor naryǧyna aqşa salu üşın äuelı kündelıktı qajettılıkterdı qanaǧattandyryp alǧan abzal» degen oiymen bölıstı A.Saliuk. Onyŋ aituynşa, qarjylyq sauattylyqty arttyruǧa müm­kındık ärqaşanda mol. Mysaly, soŋǧy kezderı ǧalamtordaǧy sauda-sattyq jaqsy damydy. Jahantordyŋ mümkındıgın sättı paidalanuǧa bolady. «Eŋ bastysy – klientterdı naryqqa tartu. Bızdıŋ ökılderımız öŋırlerde käsıpkerlermen kezdesedı. Olardyŋ arasynda Qazaqstanda qor nary­ǧy bar ekenın bılmei­tınder köp. Sondyqtan bız – al­ǧaşqy deŋ­geidemız» deidı Qazaq­stan qor birjasynyŋ vise-prezidentı.

Birja da jalǧyz,
depozitarii de jalǧyz

Birjadaǧy saudaǧa qalai ara­lasuǧa bolady? Ol üşın äuelı baǧaly qaǧazdar naryǧyn ret­teitın zaŋnamany bılu kerek. Odan keiın QQB-nyŋ müşelerı arasynan bır brokerlık kompa­niia­ny taŋdaisyz. Sol kompaniia­da şot aşyp, baǧaly qaǧaz satyp alasyz. Säl keiınırek ony satuǧa tolyq qūqyŋyz bar. Bıraq sol brokerlık kompaniiany qalai dūrys taŋdau kerek? Mysaly, QQB-nyŋ mälımetı boiynşa «Fri­­dom Finans» investisiialyq kompaniiasynyŋ korporativtık obligasiialaryna 2017 jyly 108% sūranys bolǧan. «Fridom Finans» AQ-nyŋ basqarma töraǧasy Roman Minikeevtıŋ sözıne qaraǧanda, klientter ärtürlı bolyp keledı. Olar bırneşe brokerlık kompaniia­dan şot aşyp, öz täuekelderın ärtaraptandyrudy közdeidı.
«Būdan täuekel azaiuy müm­kın. Nazar audaratyn jait, Qa­zaq­­­standaǧy baǧaly qaǧazdar na­ryǧynda broker özınıŋ teŋgerı­mıne klientınıŋ ak­tiv­terın almaidy. Sebebı ol ban­krotqa ūşyraǧan jaǧdaida kez kelgen klienttıŋ aktiv­terı Ūlttyq banktegı orta­lyq depozitariige audarylyp, basqa brokerge berıledı. Al şetelderde mūnyŋ tärtıbı bölek. Bälkım, bızde täuekelderdı azaityp, jekemenşık investorlar brokerlık kompaniialarmen jūmys ısteuge küdıktenbeuı üşın osyndai tärtıp engızılgen bolar. Elımızdegı baǧaly qaǧazdar esebın ortalyq depozitarii ǧana jürgızuge qūqyly. Aitarym, şetelderde ärtürlı täsılder qoldanylady. Damyǧan elderde, sonyŋ ışınde Reseide mūndai depozitariilerdıŋ sany bırneşeu. Al bızde jalǧyz depozitarii, jalǧyz birjamyz bar» deidı ol. Töraǧanyŋ aituynşa, kompaniianyŋ klientter bazasynda 50 myŋǧa juyq adam bar. «Qazırgı kezde «Fridom Finans» kompaniiasynyŋ 35 myŋ klientı bar, oǧan «Asyl İnvesttıŋ» 20 myŋy qosylady. Öitkenı «Asyl İnvesttıŋ» bızge qosylu üderısı jürıp jatyr» dep tüsındırdı R.Mini­keev.

Bank pen qordyŋ bäsekelestıgı nede?

Jai adamǧa bank pen qordyŋ aiyrmasy baiqalmaidy. Bıraq olardyŋ arasynda bäseke bary anyq. Nelıkten qazaqstandyqtar aqşasyn qorǧa emes, banktıŋ depozitıne salady? Būl saualǧa Andrei Saliuk bylai ja­uap ber­­dı: «Otandyq qor naryǧy äuelden bank sektory tarapynan ülken bäsekelestıktı sezınedı. Sol bäsekelestık joiylǧan joq. Bız amerikalyq emes, germandyq modeldı taŋdadyq. Iаǧni adamdar aqşasyn depozitterde saqtaidy. Bız osy modeldı özgertuge ūmty­lyp jatyrmyz. Adamdar barynşa köbırek investisiialauy üşın anglo-saksondyq modelge auysuymyz kerek. Ärine, nesie men depozitke sūranys joǧary. Bank­ter men qor naryǧynyŋ naqty bäsekelestıgı mynada: bankter halyqqa nesie beruden tabys tabady. Nesienıŋ ornyna baǧaly qaǧazdar naryǧyn qarjylandyru olarǧa tiımsız. Sondai-aq, naryqta baǧaly qaǧaz satyp alu üşın adamdar banktegı depozitın jabady. Būl da bankke tiımsız. Özara ıs-qimyl turaly aitsaq, bank­ter baǧaly qaǧazyn satady da, jinalǧan aqşaǧa nesie taratady. Iаǧni baǧaly qaǧazdar naryǧy qarajattyŋ qainar közı bolyp tabylady».
Onyŋ aituynşa, QQB-nyŋ sauda alaŋynda baǧaly qaǧazdarmen jasalǧan operasiialardy jüzege asyrǧanda tüsken kırıster salyq saludan bosatylady. Al depozitten tüsetın tabystarǧa salyq salynady.

Qandai kompaniialardyŋ
aksiiasyn satyp alǧan tiımdı?

Qazır ol kompaniialardyŋ ataulary belgılı. Memlekettık organdar IPO jekeşelendıru üderısın Astana halyqaralyq qarjy ortalyǧynyŋ alaŋy arqyly jüzege asyruǧa uäde berude. Andrei Saliuk būl mäselege tömendegıdei tüsınık berdı: «Ūlttyq kompaniialardyŋ jekeşelendırıluı däl Astana halyqaralyq qarjy ortalyǧy alaŋynda ötetını älı şeşılmegen. Olar – «Qazaqtelekom», «Eir Astana», «Qazmūnaigaz» siiaqty ırı-ırı kompaniialar. Tızım jal­­ǧasa beredı. Al mysaly «Qaz­atomönerkäsıpke» qatysty qyzu pıkırtalas jürıp jatyr. Öitkenı ol – asa tartymdy jäne erekşe nysan. Uran qory jönınen älemde 1-orynda tūrmyz. Alaida urandy tabiǧat qoinauynan jai ǧana alamyz. Būl kompaniiany jekeşelendıru qanşalyqty dūrys qadam bolmaq degendı oilanuymyz kerek. Sondai-aq, «Qazaqstan temır joly», «Qazpoşta» kompaniia­lary da tızımde bar. Būl – ırı, kvazimemlekettık kompaniialar. IPO baǧdarlamasyn jüzege asyrudyŋ aldynda bız Qazaqstan qor birjasy asa qolaily alaŋ bolatynyn halyqqa jetkızuge tyrystyq. Memleket ūlttyq kompaniialar arqyly sol ny­sandardyŋ tabysyn halyqpen bölıse alatynyn körsetkımız keldı».

Tölen TILEUBAI