1991 jyly täuelsızdıgın jariialai otyryp, demokratiialyq damu jolyna tüsken Qazaqstan älemdık ekı ırı qauymdastyq – Bırıkken ūlttar ūiymy men Europalyq qauıpsızdık yntymaqtastyq ūiymyna müşelıkke kırdı. Adam ömırın, qūqylary men bostandyǧyn qoǧamnyŋ basty qūndylyǧy retınde bekıttı. Qazaqstan qoǧamynyŋ polimädeniettı, polietnosty, polikonfessiialy jaǧdaiynda äleumettık ärtektı toptardyŋ teŋ qūqylaryn qamtamasyz etu, barlyǧyn ortaq müdde aiasynda jūmyldyryp, ūlt qalyptastyru, qoǧamdyq kelısım men tūraqtylyqty saqtau siiaqty kürdelı mındetter aiqyndaldy.
Atalǧan mındetterge özek bolǧan äleumettık qūndylyqtar qoǧam sūranysynan tuyndaǧan qajettılık retınde strategiialyq mänge ie boldy. 130-dan asa etnos ökılderı men türlı dınder bas qosqan elımızdıŋ äleumettık qūrylymynyŋ kürdelı jaǧdaiy etnosaralyq jäne konfessiiaaralyq qarym-qatynastar salasynda syndarly saiasat jürgızu kerektıgın mındettedı. Būl oraida şeteldık täjıribe de zerdelendı.
Älem keŋıstıgınde mūndai qoǧamdardy basqarudyŋ bırneşe modelı qalyptasqan. Qazaqstan qoǧamynyŋ demografiialyq, geoaumaqtyq, mädeni-tarihi erekşelıkterıne bailanysty şeteldık täjıribenı köşırıp qoldanu mümkın bolmady. Sondai-aq, atalǧan ülgılerdıŋ qaisysy bolsa da daǧdarysty jaǧdaida edı.
Assimiliasiiaǧa negızdelgen saiasat qoǧamdaǧy sany az etnostardyŋ etnomädeni bolmysyn joiudy maqsat etedı. Osylaişa, assimiliasiia obektısıne ekı taŋdau bar: ar-namysyn joǧaltu nemese ūlttyŋ öluı. Äigılı ǧalym L.N.Gumilev mūndai jaǧdaida memlekettıŋ de ūtylatyndyǧyn jetkızedı: öz etnomädeni bolmysyn joǧaltqan toptar negızınde ekıjüzdı, memlekettı şynaiy qoldamaityn, jasandy azamattyq ūstanymdaǧy top paida bolady. Olardyŋ syrtqy ıs-äreketı ǧana qadaǧalansa, ışkı köŋıl-küilerın retteu mümkındıgı joǧalyp, ūlt qalyptastyru mındetı älsıreidı. Qoǧamda aşyq narazylyqtar da oryn alyp, tūraqtylyqqa ziian keledı.
«Qainama qazan» nemese «salat» jäne mädeni pliuralizm ülgılerı de etnostardyŋ mädeni sūranystaryn qanaǧattandyru jäne qoǧamdy yntymaqtastyru mındetterın atqaruda därmensızdık tanytty. Atalǧan ülgılerdıŋ artyqşylyqtary men kemşılıkterın zerdelep, eldıŋ mädeni-tarihi ornyqqan qūndylyqtaryn jaŋǧyrta otyryp, Qazaqstan özındık ülgı qalyptastyrdy. Ol – sanaluandylyq sipatyndaǧy bırlıktı tanystyratyn qazaqstandyq ülgı.
Atalǧan ülgınıŋ qalyptasuynda jäne mazmūndyq-qūrylymdyq damuynda negızgı röl atqarǧan faktor – Elbasy fenomenı. Egemendıktıŋ alǧaşqy jyldarynan-aq mäselenıŋ maŋyzdylyǧyn kün tärtıbıne qoiǧan Elbasy halyqqa arnaǧan ärbır joldauynda eldı sabyrlylyqqa, toleranttylyqqa, bırlıkke şaqyrdy. El zaŋnamasyn qoǧamdyq kelısım men tūraqty damudy qamtamasyz etuge baǧyttap, bilık organdarynyŋ qyzmetın atalǧan qūndylyqtar tūrǧysynan rettep otyrdy.
1992 jyly Qazaqstan halqynyŋ kezektı forumdarynyŋ bırınde jasaǧan baiandamasynda Elbasy: «…halyqtar dostyǧyn qazaqstandyqtardyŋ bırneşe ūrpaǧy qalyptastyrdy. Bügıngı taŋda, tarihymyzdy qaita tarazylau kezınde, būl bailyqty joǧaltuǧa, internasionalizmnıŋ igı dästürlerın joqqa şyǧaruǧa haqyly emespız. Olar soŋǧy on jyl boiynda jäne partiialyq nūsqaumen qalyptasqan joq. …Qazaqstanǧa būl halyqtar barlyq jaǧdaida öz erkımen qonystanbaǧan. …Bızdıŋ jerımız barlyǧyn jyly qabyldap, myŋdaǧan adamdardyŋ tuǧan üiıne ainaldy. Būl jaǧdaida qazaq ūlty, onyŋ aşyqtyǧy, ǧasyrlardan kele jatqan qonaqjailyq jäne beibıt körşılestık dästürlerı eŋ şeşuşı röl atqardy. Bırlesken eŋbek, aǧa ūrpaqtyŋ basyna tüsken auyrtpaşylyqty eŋseru, kündelıktı tūrmystyq tırşılık pen merekeler arqyly respublika halyqtarynyŋ qazırgı kelbetın tanystyratyn özındık ortaq düniesı qalyptasty» dep, tarih pen taǧdyr ortaqtyǧy jaǧdaiynda qazaqstandyq ortaq mädeniet pen bauyrlastyq ūstanym qalyptasqandyǧyn aityp, el bırlıgınıŋ tūǧyrnamasyn anyqtap berdı. Barlyq etnostardy bodandyqtan endı arylǧan qazaq halqynyŋ ūlttyq sanasynyŋ jaŋǧyru ürdısıne tüsınıstıkpen qarauǧa da şaqyrdy.
Mäselenıŋ öz deŋgeiınde şeşımın tabuy üşın bilık pen azamattyq qoǧamnyŋ özara ıs-äreketın qalyptastyrudyŋ tiımdı tetıkterın qarastyrdy. Forumdardyŋ bırınde mūndai şeşımdı Elbasy bylai ūsynady: «Bız kündelıktı är adamnyŋ, är halyqtyŋ jäne är ūlttyŋ dauysyn estimız be? Ökınışke qarai, ärdaiym olai emes. …Bız jaŋa qoǧamdyq institut – Qazaqstan halyqtarynyŋ kelısımı jäne bırlıgı Assambleiasyn qūra alamyz. Ol jalpyhalyqtyq ūltaralyq kelısımdı bekıtu mındetın şeşetın saiasi emes, ükımettık emes ūiym bolar edı».
Osylaişa, köp ūzamai 1995 jyly nauryzda Elbasy Jarlyǧymen «Qazaqstan halqy assambleiasy» instituty qūrylyp, ıske qosyldy. Memlekettık etnosaiasatty jüzege asyrudyŋ basty buyny bolyp tabylatyn Assambleia bügıngı taŋda 800-den asa etnomädeni bırlestıkterdıŋ basyn qosqan ırı azamattyq qoǧamdyq qūrylym retınde ornyqty. Qūramy ärtürlı etnos ökılı bolyp tabylatyn 400-ge tarta azamattan qūralǧan Assambleianyŋ basty maqsaty – Qazaqstan halqynyŋ bırlıgın qamtamasyz etu, azamattardyŋ memlekettık-azamattyq säikestıgın qalyptastyru. Sol sebeptı atalmyş qūrylym tek etnostardyŋ müddesın ǧana emes, eŋ aldymen, halyqtyŋ müddesın bırtūtastyqta tanystyrady.
Qazaqstandyq assambleianyŋ artyqşylyǧy – onyŋ qūramynda qazaqtardyŋ da boluy (mäselen, Qyrǧyz assambleiasy qūramynda qyrǧyzdar joq). Mūndai şeşım el bırlıgın nyǧaituǧa, eŋ aldymen, qazaqtardyŋ müddelı boluy kerektıgın tüsındıredı. Sondai-aq, el bırlıgın qamtamasyz etu üşın Assambleia aiasynda, bırınşı kezekte, qazaqtyŋ özınıŋ bırlıgın qamtamasyz etu mındetı da aiqyndalady. Ata-qonysynda memleket qūryp otyrǧan qazaq halqynyŋ etnomädeni bırlıgın nyǧaitu, ūlttyq-etnikalyq säikestıgın qalyptastyru arqyly ǧana özge etnostardy qazaqtyŋ maŋyna toptastyryp, ırgesı berık el boluǧa bolady. Halyqtyŋ bırlıgı – eŋ aldymen, qazaqtyŋ bırlıgı.
Elbasynyŋ töraǧalyq etuı Assambleianyŋ märtebesın asqaqtatyp, onyŋ azamattyq ärı bilıktık resurstarǧa qoljetımdılıgın qamtamasyz etıp otyr. Assambleia – Elbasynyŋ qoǧammen etnosaralyq qatynastar salasyndaǧy mäseleler boiynşa keŋesetın alaŋy. Būl alaŋǧa memleket basşysy bilıktık qūrylymdardy da tartyp, qoǧamdyq kelısım men tūraqtylyq mäselelerınıŋ jalpylyq sipatyn ūǧyndyryp, ärıptestıgın nyǧaitty.
Assambleianyŋ eŋ joǧarǧy organy bolyp tabylatyn jyl saiyn ötetın Sessiia otyrysynda el taǧdyry üşın maŋyzdy mäseleler talqylanyp, halyqtyq şeşım qabyldanady. Onyŋ ökılderı kötergen problemalar ortaǧa salynyp, zerdelenedı. Bilık organdaryna arnaiy tapsyrmalar berıledı. Jūmystyŋ sapaly jürgızıluıne belgılı ǧalymdar men sarapşylardyŋ basyn qosqan Ǧylymi-sarapşylyq keŋes qoldau körsetedı.
Assambleianyŋ atqaruşy organy bolyp tabylatyn Hatşylyq respublika Prezidentı äkımşılıgınıŋ qūrylymdyq bölımı retınde ūiymdastyrylyp, atqaruşy bilık salasynda keŋ uäkılettılıkke ie bolyp otyr. Jergılıktı deŋgeide de öŋır äkımderınıŋ töraǧalyq etuımen oblystyq (Astana, Almaty qalalarynyŋ) Assambleialar qyzmet etude. Olardyŋ atqaruşy organdary – hatşylyqtar äkımder apparatynyŋ qūrylymdyq bölımı bolyp, jergılıktı atqaruşy bilıkke aralasqan.
El bırlıgı ideiasy zaŋnamalyq tūǧyryn da bekıtıp keledı. Qazaqstan Konstitusiiasynyŋ kırıspesı «Bız Qazaqstan halqy..» dep bastala otyryp, ūltyna, tılıne, dınıne, t.b. belgılerıne qaramastan, barlyq azamattardyŋ teŋ qūqylyǧyn bekıtıp, el bırlıgı ideiasyn ornyqtyrdy.
2008 jyly «Qazaqstan halqy assambleiasy turaly» zaŋ qabyldanyp, atalǧan qūrylymnyŋ qūqyqtyq märtebesın anyqtasa, 2010 jyly El bırlıgı doktrinasy qabyldanyp, Qazaqstan halqy bırlıgınıŋ mazmūndyq bolmysyn bekıttı. Sanaluandylyq sipatyndaǧy bırlık ideiasy memlekettık ūlttyq saiasattyŋ negızgı özegıne ainaldy.
2007 jyly Assambleia zaŋ şyǧaru ısıne qatysu mümkındıgıne ie bolyp, konstitusiialyq negızın jetıldırdı. Qazaqstan Respublikasy Parlamentı Mäjılısıne QHA atynan 9 deputat sailana otyryp, ökıldıktı organda halyq müddesın bırtūtastyqta tanystyruǧa jol aşyldy. Bügınde Parlamentte QHA deputattyq toby qūrylyp, öz qūramyna saiasi partiialardyŋ fraksiia müşelerın de bırıktırgen. Sol arqyly saiasi partiialardy El bırlıgı ideiasynyŋ aiasynda toptastyryp, ortaq maqsat jolynda yntymaqtastyrudyŋ jalpyhalyqtyq platformasy qalyptasty.
Qoǧam ökılderın ortaq közqaras pen ūstanymǧa keltırıp, qaişylyqtardyŋ aldyn alu maqsatynda memlekettık etnosaiasattyŋ imperativterı de qabyldandy. Sonyŋ negızınde, eŋ aldymen, ūǧymdyq ataularǧa saraptama jasalyp, qazaqstandyq tüsınık negızdeldı.
Eldıŋ ışkı mazmūndyq-qūrylymdyq jüiesın jasaumen qatar syrtqy sahnadaǧy rölın köterude de Elbasynyŋ eŋbegı eren. Düniejüzı qauymdastyǧyna Qazaqstandy tanystyra otyryp, onyŋ özındık damu joly bar ekendıgın ūǧyndyrdy. Batys pen Şyǧys örkenietınıŋ aralyǧynda ornalassa da, mädeni-tarihi damu barysynda olardyŋ yqpalynda qalmai, köşpendılık örkeniettıŋ özındık mazmūnyn saqtap qalǧan, ūlttyq bolmysynyŋ euraziialyq baǧytyn jaŋǧyrtqan qazaqstandyq joldyŋ bäsekege qabılettılıgın moiyndatty.
Bügınde elımızdıŋ damuy jaŋa belesterge köterılıp, älemdık deŋgeidegı bastamalarǧa jol aşty. Iаdrolyq jappai qyryp joiu qaruynan bas tartyp, beibıt keŋıstık qalyptastyru, halyqtar dostyǧy men jalpyadamzattyq damudy ūlyqtau, öŋırler men örkenietterdı ruhani-mädeni jaqyndastyru, «G-global» jobasy negızınde jahandyq damudyŋ daǧdarysyn retteu, t.s.s. igı bastamalar halyqaralyq qarym-qatynastar damuyna jaŋa serpın berdı.
Talǧat JAQİIаNOV,
Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ janyndaǧy
Memlekettık basqaru akademiiasynyŋ jetekşı ǧylymi qyzmetkerı,
äleumettanu ǧylymynyŋ kandidaty
