QOSPA MA, QOIYRTPAQ PA?

Ūrsyp kelemız. Ärine, özımızge. Bolmasa osy ǧūmyrymyzda tırı jan­ǧa qatty aityp körmeppız. Tıptı, tu­ǧan balalarymyzǧa da zekımeppız. Özımızge ǧana mätıbimız.

– Basyŋda eŋ bolmasa 56 gramm mi joq şyǧar, – deimız.

Sosyn külemız. Bır jaǧy ūrsady, ekınşı jaǧy küledı. Sonda ekeumız be? Jarmaq. Maǧauinnıŋ Jarmaǧy. Joq, ony bır Mūhaŋnan būryn ülken Mūhaŋ jazyp ketken. «Abai ekı jaryldy» degen. Bır jaǧynan bi boludy, elge aǧaiyn arasynan bolys qoiyp berudı jan-düniesımen jek köre tūryp, ekınşı jaǧynan sol bylǧanyş ıske bılek türe aralasqanyn osylai jaz­ǧan. Ärine, äŋgıme eldıŋ bärı «oqydyq», «oqyp jatyrmyz» deitın ataqty romanda emes. Kölemı romannyŋ jüzden bırıne jetpeitın, bıraq mazmūny asyp tüspese kem emes, ärı epopeiadan äldeqaida būryn ja­zylǧan zertteu maqalasynda.

Külgen sebebımız: «basyŋda mi joq» dep ūrsyp jatyp, esımızge Qal­tai jaryqtyq tüsıp ketsın. Qiyn jyldary keŋ qanatynyŋ astyn panalatyp orynbasar qyzmetıne alyp edı. Qazaqtyŋ arǧy däuırdegı külkı tu­dyrǧan keiıpkerı Qojanasyr bolsa, HH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysyndaǧy tauyp ärı küldırıp aitqyştyq jaǧy­nan Qalekeŋnen asqany joq. Ol kısıge de aitqan-aitpaǧany belgısız külkılı kep­ter jamalyp ketken. Qaljyŋdary jinalǧan arnaiy kıtaptar şyqqan. Bız de bıreuıne atsalyssaq kerek.

Sol Qalekeŋ bır qysta aiaǧy taiyp qūlap, auruhanaǧa tüsedı. Därıger miy şaiqalǧan dep, em-domyn belgıleidı. Bastysy bırer kün qozǧalmai jatuy kerek. Tüs aua palataǧa kelıp tekserse, Qalekeŋ jatu ornyna qaǧaz qarap otyr deidı.

– Aǧa, sızge otyruǧa bolmaidy, jatu kerek. Miyŋyz şaiqalǧan, – dep şyryldaidy emdeuşı därıger jas qyz.

– Eşteŋe etpeidı, – dep Qalekeŋ qamsyz otyra beredı.

Emdeuşı därıger jügırıp bölım bastyǧyna barady. «Solai da solai, sız tapsyrǧan ülken kısı jatu ornyna qaǧaz jazyp otyr». Endı ekeulep keledı. Bedeldı deitın bölım meŋgeruşısı manaǧyny qaitalaidy.

– Myna qyz dūrys aitady. Oǧan senbeseŋız, menı tyŋdaŋyz. Sızdıŋ miyŋyz şai­qa­lypty. Endı tynyǧyp jatu kerek.

– Olai emes qoi, – dep miyǧynan külıp Qalekeŋ otyra beredı.

Bolmaǧan soŋ būlar bas därıgerge jügıredı. Azdan soŋ üşeulep keledı. Bas därıger Qaltaidy tanidy.

– Qaleke, būlar ras aitady. Sızdıŋ miyŋyz şaiqalǧan. Nanbasaŋyz, mynau suretı, – dep qolyndaǧy tabaqtai plenkany kör­setedı. – Endı jatyŋyz, tynyǧyŋyz.

– Onda kempırımdı şaqyryŋdar, – deptı Qaltai üşeuıne qarap.

– Qaleke, men medisina ǧyly­my­nyŋ doktorymyn. Myna ekeuı bolsa ǧylym kandidattary. Sonda bızge senbei üidegı kempırıŋızge jügınesız be? – dep taŋ qalady bas därıger.

– Endı ömır boiy «osy Qaltai sende mi joq, mi joq» dei beretın kem­pırım miym bar ekenın bır ǧylym doktory men ekı kandidattyŋ auzynan estısın de, – dep bärın küldırtıptı qairan Qalekeŋ.

Külgen sebebımız – osy.

Al, özımızdı özımız jerden alyp jerge salyp jatqan sebebımız – mynadai. Üş ai boiy şyqpai, tyǧylyp jatyp alǧan Astananyŋ jazy tura 3 tamyz künı 30 gradustyq ystyqpen jarq etkende, jūrttyŋ bärı köşege aqyry şolaq jeŋ jeide, balaqsyz şortpen şyqqanda basqa qalpaq, üstıge kurta kiıp bız kelemız. Abyroi bolǧanda kurtkanyŋ syrmasyn salyp alǧanbyz. Işındegı jünnen toqylǧan keudeşe, onyŋ ışındegı köilek, onyŋ ışındegı jyly ışkiım, onyŋ ışındegı aq maika körınbei tūr. Auyryp jata bermei taza aua jūtuǧa şyqqan keipımız. Aŋ-taŋ bolyp, bıraq öte bere sylq-sylq külıp ekı jas qyz kettı. Şort kigen ekı-üş şeteldık öttı qasymyzdan. Mūndai kiımnıŋ bızde de ekeuı bar. Bırın byltyr ekı-üş kün kiiuge ülgersek kerek. Ekınşısı kiılmegen qalpy, ekı-üş şo­laq jeŋ jeidemen qattauly jatyr. Işımız aşyǧan. Bügın tura solardy kiıp şyǧatyn kün edı.

– Äne, 56 gramm miyŋ bolsa da (endı aldyn ala şolaq balaq yştan, şolaq jeŋ kiım satyp aluǧa mi kerek qoi) sol miyŋda 56 qyrtys joq, – dep ūrsudy jalǧastyrdyq. – Özıŋe-özıŋ qastyq jasaisyŋ da jüresıŋ.

Jarmaqtyŋ bır bölıgı ekınşısıne ras aitady. Özımızge-özımız jau ekenımız aidan anyq. Alysta jatqan aqsaqal Mūhtar aǧa Maǧauin «qazaqtyŋ jauy – qazaq» degen sūmpaiy sözdı Abai aitpaǧanyn, jalpy eşbır halyq özıne-özı jau emestıgın şyryldap tüsındırıp, etektei maqala jazǧan. Auzy dualy kısı emes pe, sodan keiın aqparat qūraldarynda osy aramza tırkes aitylmaityn boldy. Täube. Aqsaqal kerek eken. Al, «qazaqtyŋ jauy – qazaq» bolmasa da «özımızdıŋ jauymyz – özımız» bolǧany dausyz.

Üş kün būryn attai şauyp jür­genbız. Otyz küngı orazadan aǧzamyz tazaryp qalǧan. Aitpaqşy, orazanyŋ soŋǧy künı auyzaşar men säresın öz üiımızden ışeiık dep, jeksenbı bolsa da ūrlanyp, tyǧylyp Almatyǧa tartyp ketkenbız. Äielımızge «tüu, myna künderıŋ ystyq eken, Astanamyzda salqyn, rahat edı» dep nazdanǧanbyz.

Beker aityppyz. Buddanyŋ «kün­nıŋ jamany bolmaidy, sol kündı yŋ­ǧaiyna, qolaiyna qarai paidalana almaityn adamdardyŋ jamany bolady» degenı soŋynan eske tüsken. «Äi, Qaineke, aittyq qoi sende mi joq» dep. Artynan ökınesıŋ de jüresıŋ. Buddany bız tūrmaq Abai oqyǧan. «Ätteŋ jas kezımde nege qolyma tüspegen. Naǧyz qazyna osynda eken ǧoi» dep tamsanypty. Äi, osyny oqyǧan bıreu «Abai Budda dının ūstanbaq bolypty» dep jürmesınşı. Endı jetpegenı sol edı.

Hoş, Jaratuşynyŋ künınıŋ jamany bolmaǧan. Ystyq Almatydan salqyn Astanaǧa taŋ ata kelıp, jūmysqa oraldyq. Ospanhan marqūmnyŋ bır syqaq äŋgımesındegı siiaqty «onda saumyz». Oraza aittyŋ bırınşı künı öttı. Ertesınde tüste otyz kün qolǧa ūstamaǧan üstel tennisınıŋ qalaǧyn jalaqtatyp şyqtyq. Otyz kün boiy oinamai saǧynyp qalyppyz. Arman Sqabylūly bauyrymyzdyŋ estelıgın joqqa şyǧarmai, jaqsy oinadyq. Onda da saumyz. Üşınşı, särsenbı künı tura sondai oiynnan soŋ sporttyq jeidenı auystyrǧanmen, terımızdı baspai jatyp, jeŋıl kiımmen köşege şyǧyp ketıppız. Onda maqtaǧan Astanamyz tym salqyn edı. Keşke mūrttai ūştyq. Mıne, özımızge özımızdıŋ jasa­ǧan qastyǧymyz. 56 gramm miymyzda 56 qatpar bolsa būlai ıster me edık?

Endı mi qainatar ystyqta körın­genge köztürtkı bolyp jürısımız mynau. Osy tūsta taǧy külgenbız. Būl joly Berdıbek eske tüsken. Soq­paqbaevtyŋ ataqty «Balalyq şaqqa saiahaty». Aǧasy qyzmetke tūrǧan soŋ qysta kiersıŋ dep berıp jıbergen kiımdı jazdaǧy toiǧa qalai kiıp barǧany. Jeŋgelerınıŋ sözben şymşylap, dostarynyŋ aşyq ma­zaqtaǧany. Maqtanu üşın baryp, ne dūrys otyra almai, ne tamaq jei almai qor bolǧany. Jarmaqtyŋ bır jaǧy taǧy yrjaqtap küldı. Ekınşı jaǧynyŋ it-jyny qūrysty. Äldekımder onsyz da külkılı kiınıp alǧan adamnyŋ bet-auzynyŋ oŋdy-soldy retsız qūbylǧanyna qarap «jyndy ma?» degen şyǧar. Jarmaq basymyzda Mūhtardan, Berdıbekten, Qaltaidan, tıptı Buddadan oilar aralasqan qospa paida bolǧanyn qaidan bılsın. Älde qoiyrtpaq. Oidyŋ qattysy men sūiyǧy bola ma, özı…

Qainar Oljai