Äleumet qamyn äriden oilaǧan qadam

Dämejan SADUAQASOVA,
Astana qalasy boiynşa Baqylau jäne äleumettık qorǧau departamentınıŋ basşysy

Zeinetaqy jüiesın jaŋǧyrtu yn­tymaqty zeinetaqynyŋ mölşerın azaitu, qazaqstandyqtardyŋ ǧūmyr jasyn arttyru, sondai-aq eko­no­mikalyq damudyŋ kezeŋdılıgın qamtamasyz etu qajettılıgınen tuyn­dady. Tūjyrymdamanyŋ negızgı maqsaty – būl zeinetkerlık jasta joǧary ömır süru deŋgeiı üşın laiyqty zeinetaqymen jäne zeinetaqy jüiesınıŋ ūzaq mer­zımdı qarjylyq tūraqtylyǧyn qamtamasyz etu.

Tūjyrymdama ekı kezeŋde ıske asyrylady. Bırınşı kezeŋ zei­net­aqymen qamsyzdandyrudyŋ üş deŋgeilı jüiesın damytudy köz­deidı, iaǧni būl qoldanystaǧy ynty­maqty zeinetaqy tölemımen qatar bazalyq zeinetaqyny, şartty-jinaqtauşy jüiesındegı zeinetaqy men qoldanystaǧy jinaqtauşy zeinetaqy jüiesındegı zeinetaqyny bırıktıredı.

1) bazalyq zeinetaqy – būl kedeilıktı qysqartuǧa jäne aza­mattardyŋ zeinetaqy jüiesıne qatysuyn yntalandyruǧa ba­ǧyttalǧan.

Qazırgı uaqytta bazalyq zeinetaqy zeinetkerlık jasqa jetken barlyq azamattar üşın eŋbek ötılıne jäne jalaqyǧa qaramastan bırkelkı möl­şerde taǧaiyndalady.
Al, 2017 jyldyŋ 1 şıldesınen bas­tap bazalyq zeinetaqy azamat­tardyŋ tek jalpyǧa bırdei belgı­lengen zeinetkerlık jasqa jetken kezde jäne zeinetaqy jüiesıne qa­tysu ötılıne bailanysty taǧaiyn­dalatyn bolady. Osylaişa:

– azamattardyŋ jüiege qatysu ötılı kemınde 10 jyl bolǧan jaǧdaida, jüiede olarǧa eŋ tömengı künkörıs deŋgeiınıŋ 50 %-na teŋ bolatyn äleumettık zeinetaqy berıletın bolady,

– eger jüiege qatysu ötılı 20 jyldy qūrasa, onda bazalyq zeinetaqynyŋ mölşerı eŋ tömengı künkörıs deŋgeiınıŋ 70 %-yn qūraityn bolady (10 jylda – 50%+ 10 jyl *2).

– al qatysu ötılı 35 jyldy qūrasa, eŋ tömengı künkörıs deŋgeiıne teŋ esepteledı.

Mysalǧa, A. degen azamattyŋ zeinetaqy jüiesındegı eŋbek ötılı 32 jyl desek, oǧan 10 450 teŋge möl­şerınde bazalyq zeinetaqy enedı (50%), 2017 jyldyŋ şıldesınen bastap bazalyq zeinetaqyny osy kezeŋge belgılengen eŋ tömengı künkörıs deŋgeiınen 94% mölşerınde (10 jyl – 50% + qalǧan 22 jyldy 2 %-ǧa köbeitemız) alady.

Joǧaryda körsetılgen özgerıster zeinetaqy jüiesıne qatysuşy barlyq üş buynnyŋ problemasyn şeşuge mümkındık beredı:

Bırınşı buyn – ülken eŋbek ötılı bar, bıraq zaŋmen belgılengen şekteulerge bailanysty zeinetkerlıkke şyǧar sätte tabysy turaly mälımet ūsynbaǧan, eŋ tömen zeinetaqy alatyn zeinetkerler.

Būl sanattaǧylar üşın zeinet­aqymen qamsyzdandyrudyŋ ynty­maqty, sol siiaqty jinaqtauşy jüielerıne qatysu ötılı eskerıle otyryp, 2017 jyldyŋ 1 şıldesınen bas­tap bazalyq zeinetaqyny bırjolǧy qaita esepteu jürgızıletın bolady.

Ekınşı buyn – 2043 jylǧa deiın zeinetkerlık jasqa jetetın jäne yntymaqty, sol siiaqty jinaqtauşy zeinetaqy jüielerıne qatysu ötılı tolyq emes adamdar. Mūndai jaǧdaida bazalyq zeinetaqy atalǧan sanattaǧy adamdar jalpyǧa bırdei belgılengen zeinetkerlık jasqa jetken kezde:

1) olardyŋ 1998 jylǧy 1 qaŋtarǧa jinaqtaǧan eŋbek ötılıne;

2) zeinetaqy jarnalaryn jinaq­tauşy zeinetaqy jüiesıne 1998 jyldan keiın tölegen kezeŋge bailanysty taǧaiyndalatyn bolady.

Üşınşı buyn – zeinetkerlıkke 2043 jyldan keiın şyǧatyn adamdar. Olar bazalyq zeinetaqyny jinaqtarynyŋ kölemıne qarai alatyn bolady. Būl sanattaǧy adam­darǧa bazalyq zei­net­aqy olar­dyŋ zeinetaqy jüie­sınıŋ basqa qūram­dauyştarynan alatyn zei­netaqy mölşerı zeinetaqynyŋ belgı­lengen äleumettık qoljetımdı deŋ­geiınen tömen bolǧan jaǧdaida taǧaiyndalatyn bolady.

2) Öz qyzmetkerlerınıŋ paidasyna jūmys beruşılerdıŋ 5 % jarnalary esebınen qalyptasatyn jaŋa şartty-jinaqtauşy jüie­den berıletın zeinetaqy

Jaŋa jüie jinaqtauşy, sol siiaqty bölu ūstanymynan ainymai jūmys ısteidı. Atap aitsaq:

– bırınşıden, ärbır jüiege qatysuǧa BJZQ-da jeke zeinetaqy şoty aşylady. Ol jerde audarylǧan jar­nalardyŋ somasy nemese zeinetaqy jinaǧy eseptelıp otyrady;

– ekınşıden, jinaqtar şartty bolyp tabylady, mūraǧa qaldy­ryl­maidy jäne jüiege qatysuşynyŋ menşıgı bolyp eseptelmeidı;

– üşınşıden, zeinetaqy, azamattar jalpyǧa bırdei belgılengen zei­netkerlık jasqa jetken kezde jäne jüiege qatysu ötılı kemınde 5 jyl bolǧan jaǧdaida taǧaiyndalady;

– törtınşıden, zeinetaqy mölşerı şotyndaǧy qordalanǧan jinaq pen yqtimal ömır sūru ūzaqtyǧyna qarai anyqtalady. Iаǧni, zeinetaqy azamattardyŋ eŋbek qyzmetınıŋ barlyq kezeŋı üşın qalyptasqan zeinetaqy jinaqtarynyŋ somasyna ekvivalenttı bolady;

– besınşıden, zeinetaqy ömır boiy tölenedı. Zeinetkerdıŋ jasy şamamen boljaǧan ǧūmyr süru ūzaqtyǧynan asyp ketse, zeinetaqy jūmys beruşınıŋ aǧymdaǧy jarnalary esebınen tölenedı;

– altynşydan, infliasiia deŋgeiın eskere otyryp jarnalardy saqtau boiynşa memlekettık kepıldık şartty-jinaqtauşy komponentke jürmeidı.

Bır eskererlıgı, jūmys beruşı­lerden tüsken zeinetaqy jarnalary kapitalǧa ainalmaidy jäne jeke tūlǧalardyŋ menşıgı bola almaidy, kerısınşe zeinetkerlık jasqa jetken tūlǧa­lar­dyŋ zeinetaqy tölemderıne, iaǧni jūmys beruşılermen jüzege asyrylǧan jarnalardy töleudıŋ paidasyna jūmsalady.

3) Qoldanystaǧy jinaqtauşy zeinetaqy jüiesınen berıletın zei­netaqy qyzmetkerlerdıŋ özderınıŋ 10 paiyzdyq mındettı zeinet­aqy jarnalarynyŋ ese­bınen qalyp­ta­sady. Būl rette, alatyn zeinetaqy tölemderınıŋ kölemı azamattardyŋ jüiege qatysuyna jäne ūdaiy jarna audaruyna, sondai-aq zeinetaqy jinaqtarynyŋ kırıs deŋgeiıne bailanysty. İnfliasiianyŋ qūbyl­malyǧyn eskere otyryp jar­na­lardyŋ saqtau boiynşa mem­le­ket­tık kepıldık joiylmaidy.

Jinaqtauşy esebınen zeinetaqy aluǧa qūqyqtary bar sanattarǧa my­nalar jatady: zeinet jasyna jet­kender, küş qūrylym­darynyŋ qyz­metkerlerı, 5 jäne odan da köp bala tapqan analar (53 jastan), 1-şı jäne 2-şı toptaǧy mügedekter, Qazaqstan Respublikasynan tys­qa­ry köşıp ketkender, marqūm bol­ǧan­dardyŋ mūragerlerı (salymşylar).

Zeinetaqy tölemderı jinaqtau qoryndaǧy qarjy tausylǧanǧa deiın tölenedı. Būl rette tölemnıŋ merzımdılıgı aluşynyŋ öz erkımen taŋdauy boiynşa, iaǧni ai saiyn, toqsan saiyn nemese jylyna bır ret 30 eselı eŋ tömengı zeinetaqy mölşerınde tölenedı (qazırgı sätte būl 625 myŋ teŋge şamasynda).

Būdan bölek, qazırgı uaqyttaǧy zeinetkerler üşın, sol siiaqty 1998 jylǧy 1 qaŋtarǧa deiın kemınde 6 ai eŋbek ötılı bar azamattar üşın yntymaqty zeinetaqy tö­lem­derı saqtalady. Yntymaqty zeinetaqyny taǧaiyndau jäne töleu bazalyq, şartty-jinaqtauşy jäne jinaqtauşy zeinetaqylarmen qatar qoldanystaǧy zaŋnamaǧa säikes jüzege asyrylatyn bolady.

Yntymaqty zeinetaqy mölşerı zeinetke şyǧar aldyndaǧy eŋbek ötılı men ortaşa ailyq tabysqa bailanysty bop keledı. Talap etılgen eŋbek ötılı bolǧan jaǧdaida (erlerge 25 jyl, äielderge 20 jyl) zeinetaqy mölşerı ortaşa ailyq tabystyŋ 60 %-na teŋ jäne onyŋ syrtyndaǧy talap etıletın är eŋbek ötılıne 1%-dan üstemelenedı, bıraq ol ortaşa ailyq tabystyŋ 75 %-ynan artyq bolmauy tiıs. Tabys 1995 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap jūmystaǧy üzılısterge qaramastan zeinetkerlık jasqa jetkenge deiıngı jūmystyŋ kez kelgen kezeŋı üşın 41 ailyq esep körsetkıştıŋ şegınde eseptelınedı.

Sonymen qatar, yntymaqty zeinetaqy mölşerın qoldanystaǧy zeinetaqy zaŋynyŋ şarttarynda tiımdı deŋgeide ūstau üşın olardyŋ mölşerı jyl saiyn infliasiia deŋgeiınen ekı paiyzǧa ılgerılep, indekstelıp otyratyn bolady.

Tūjyrymdamada sondai-aq ha­lyqty zeinetaqymen qamtu aiasyn keŋeitu jäne jüienıŋ tartym­dy­lyǧyn arttyru jönındegı şaralar keşenı qarastyryluda.

Densaulyqqa ziiandy eŋbek jaǧ­dailarynda jūmys ısteitın adam­dar üşın 2014 jyldyŋ 1 qaŋta­rynan bastap qyzmetkerlerdıŋ mındettı zeinetaqy jarnalaryna qosymşa eŋbekaqy töleu qorynyŋ 5 %-y mölşerınde mındettı käsıptık zeinetaqy jarnalary (MKZJ) engızıldı. Būl rette, jūmys beruşıler MKZJ-ny öndırıstıŋ tek ziiandy türlerı boiynşa jäne sonda jūmys ısteitın adamdarǧa ǧana audarady.

Ziiandy öndırıs türlerı men onda qamtylatyn mamandyqtardyŋ tız­besın Qazaqstan Respublikasynyŋ Ükımetı bekıttı jäne ol eŋbek jaǧ­­dailarynyŋ özgeruıne kezeŋ-keze­ŋı­men qaita qaralyp otyrady.

Osy atalǧan deŋgeilerden basqa, sonymen qatar zeinetaqymen qam­syzdandyrudyŋ erıktı deŋgeiı de qarastyrylady, iaǧni būl zeinet­kerlık jasqa jetken adam üşın zeinetaqy tölemınıŋ qosymşa qai­nar közı bolyp tabylady jäne qor tausyl­ǧanşa deiın tölenetın bolady. Būl rette erıktı jarnanyŋ salymşysy jeke tūlǧa siiaqty zaŋdy tūlǧa da boluy mümkın. Erıktı zeinetaqy jarnasy – būl salymşynyŋ öz erkı boiynşa salynǧan qarjy.